Elementarteilchen

Elementardäili si die chliinste bekannte Baustäi vo dr Materie beziejigswiis die chliinste Aaregigsstuefe vo Fälder. Noch däm was mä hüt wäiss, und wo im Standardmodäll vo dr Däilifüsik zämmegefasst isch, git s

• säggs Arte vo Kwarks,
• säggs Arte vo Leptone,
• zwölf Arte vo Usduschdäili für d Chraftfälder, wo zwäi Leptone oder Kwarks mit ene uf enander iiwirke,
• und s Higgs-Boson.

Usserdäm zelt mä jedi Art vo Kwark dreimol, wil jedes Kwark mit äinere vo drei verschiidene Farbladige glade isch. Mä muess no für jedi Art vo Kwark und Lepton no en entsprächendi Art vo Antidäili drzuezele.^[1] Im Ganze git es also 61 Arte vo Elementardäili.

D Materie, d Chraftfälder und d Straaligsfälder bestöön us dene Däili in verschiidene Kombinazione und Zueständ. Das gältet für jedi vo iire bekannte Forme, mit Usnaam vom Grawitazionsfäld, d Grawitazionswälle und die Dunkli Materie. Grawitazionswälle und Dunkli Materie si bis jetz erst indiräkt noochgwiise worde.

D Elementardäili si „chlii“ in däm Sinn, ass mä in Experimänt no nie e Bewiis het chönne finde, ass iire Durchmässer nid null sig. Dorum si si in dr Theorii punktförmig. Si si „chlii“ au im Sinn, ass si nid us „no chliinere“ Baustäi zämmegsetzt si. Drittens si si „chlii“ im Sinn, ass im ene Objekt, wo für uns chlii usgseet oder im ene schwache Straaligsfäld Trilliarde (10²¹) vo dene Däili din si. Zwäi Bischbil: E Chopf von ere Stächnoodle bestoot in dr Gröössenordnig us 10²² Elektrone und 10²³ Kwarks, und wenn e Reschoocherze brennt, denn entstöön in dr Flamme jedi Sekunde öbbe 10²⁰ Photone.

Es git Theorie, wo über s Standardmodäll uusegöön und wo no mee Elementardäili vorussääge. Sonigi Däili bezäichnet mä as hüpothetisch, wil mä sä in Experimänt bis jetz nonig het chönne noochwiise.

Bis dass d Kwarks entdeggt worde si, häi au alli Arte vo Hadrone, z. B. d Kärnbaustäi Proton, Neutron, s Pion und vili anderi as Elementardäili gulte. Wil s e so vil verschidnigi Arte gee het, het mä vom ene „Däilizoo“ gschwätzt. D Hadrone wärde au hüte no hüfig as Elementardäili bezäichnet, au wenn si noch em Standardmodäll alli us Kwarks zämmegsetzt si und z. B. au e mässbare Durchmässer in dr Gröössenordnig 10^-15 m häi. Für dass es käini Verwäggslige git säit mä de Elementardäili vom Stabdardmodäll do und dört fundamentali Elementardäili oder Fundamentaldäili.

1. ↑ Bi de Usduschdäil und bim Higgs-Boson si d Antidäili scho automatisch in dr Liste din. Z. B. isch s Higgs-Boson si äignigs Antidäili, und s W ⁺ isch s Antidäili zum W ^-.