Burundi (òrere Republic of Burundi me Uket-chieen̄, mè ire Repubulika y'u Burundi me usem Kirundi, mè ire Jamuhuri ya Burundi me Suwayili, mè ire République du Burundi me Furenchi) ìre ido kpunube emen-awaji, òkup me Ikpele Iteke Rifti [Great Rift Valley] me ere Ikpele Oyô Afirika mè Afirika agan̄ Mbum-ura echichinibe. Ido ìtatap ikana ọmọ ìre Ruwanda me agan̄ inyọn̄, Tanzania me agan̄ mbum-ura mè osiki-mbumura, Kongo Kinshasa me agan̄ ichep-ura; sà Oyô Tanganyika okup me okike ijọn̄ kan̄ me agan̄ osiki-ichepura. Ama-ibot kan̄ ìre Gitega mè Bujumbura.

Okwa-ido: Burundi Bwacu (òsisibi "Burundi Kiji")

Gitega ore ama-ibot me agan̄ ifit-mkpulu, sà Bujumbura ore ama-ibot me agan̄ mbubek. Usem mkpulu me ido ya ìre Kirundi, Furenchi mè Uket-chieen̄. Otoko ìkup me ido ya ìre ebi Hutu (85%), Tutsi (14%), mè Twa (1%). Eru-mfaka me ido ya ìre eyi Kiristien (91.5%), me etete keya, 65.3% ìre ebi Roman Katọlik; ebi ìkigọọk eru-mfaka ntente (5.5%), Isilam (2.1%), echilọ mè ebi kpekigọọk eru-mfaka geege (0.2%). Okike ijọn̄ ido ya ìre 27, 834 km²; ọmọ ore òso ido 142 òmimin ichit me linyọn̄. Otu-ifuk ebi ìluluk me emen ìre 11,865,821.<ref6> Ido ya ìsibi me irak mkpulu-usun̄ Belijiọm me adasi usen me onyan̄ jaaba, 1962. Ikpoko ema ekinyambe ìre "franc" eyi Burundi, eyi mgbidim erieen̄ kan̄ orebe BIF.

Ebi Twa, Hutu mè Tutsi mîluk me lek ijọn̄ ya me inu ikasipge ìraka efit acha go. Me inu òwawa iraka efit acha iba, Burundi ìre ama ubọọn̄ òkikpulu lek kan̄, mege inire òso senturi akọp iba, mgbọ Jemeni enube iniluk me lek ijọn̄ ya, mè ibọkọ ikikpulu<ref12>. Mgbọ etimbe ikpan̄ Jemeni me Akọn̄ Linyọn̄ Òso Iba, ema mîkana ido ya inyi Belijiọm; ebi Jemeni mè ebi Belijiọm egagbaan̄ ikikpulu kire Ruwanda-Urundi eyi ido-mkpulu [colony] ebi Yurop.

Burundi ìnikaan̄ lek me acha 1962. Ema edasi ikaan̄ mkpulu ebi ubọọn̄ [monarchy], ire, mije owuwa mkpan̄-ene ògbaan̄ me lek mkpulu, ikpakpa mbin [coup] mè owuwa gọlọgọlọ, ema mînwene inikana <republic> mè ido òkaan̄ otu-ogbo ifit-mkpulu ge gaalek me 1966. Owuwa <ethnic cleansing> me mgbọ me mgbọ, mè akọn̄ emen ido iba, mè ikpakpan̄ ogbogbo ene [genocide] me 1970 cha mè ofifi me 1990 cha mîrọ mè efit efit obop ene ekwaan̄ mè irọ inyi ugwem-mbubek ido ya ikup chieen̄ ge, mè irọ si inyi ebi ido ya enire ge me lek ebi ìgbọgbọọn̄ ichit me linyọn̄.<ref13>

Ọmọ ore ge me lek ebi kè ido ìsisip ichit me Afirika. Isan̄a me lek ugbọọri, ofifi inu òkisisaak ido ya ìre ugwem mfiat [corruption], <weak infrastructure>, ina ere ikpọ-lek mè isi-ikpa, mèlek si urafiọọn̄.<ref23> Igọọk me etip eyi World Happiness Report enyibe me 2018, ọmọ ore ido ubelejit osipbe ichit me emen [least happy]<ref24>. Burundi îkup me Ntitiin̄ Afirika, Commonwealth of Eastern and Southern Africa, Ntitiin̄ Mgba-nriaak Ido, mè <Non-Aligned Movement>.

Mfufuk Erieen̄

Ido Burundi òkukup mgbọ keyi, egwen ibak Ama-ubọọn̄ Burundi, eyi mgbọ òkikpulu agan̄ ya bene me òso senturi akọp mè gweregwen. Etumu ibe erieen̄ ya môkọt inan̄a me lek erieen̄ ebi Ha ebi mgbọ ìkiluk me agan̄ ya, ebi ìnan̄a me ere ekigwen Buha.<ref25>