Back Урыстәылатәи аимпериа Abkhazian Russiese Ryk Afrikaans Russisches Kaiserreich ALS የሩሲያ ግዛት Amharic Imperio Ruso AN रूसी साम्राज्य ANP الإمبراطورية الروسية Arabic الامبراطوريه الروسيه ARZ Россиялъул империя AV Rusiya imperiyası Azerbaijani
.svg)
Imperiu rusu (en rusu: Российская Империя, Россійская Имперія n'ortografía enantes de 1918)[1] ye'l nome que recibe'l periodu final de la monarquía rusa; estiéndese de 1721 a 1917, una dómina na qu'esti imperiu gobernaba sobre una fastera perestensa d'Eurasia. Asocedió, tres del tratáu de Nystad, que dio fin a la Gran Guerra del Norte, al zarato rusu. El so ascensu coincidió col declive de les potencies rivales vecines: l'imperiu suecu, la República de les Dos Naciones, l'imperiu Qajar (Irán), l'imperiu otomanu y l'imperiu chinu de la dinastía Qing. Tenía una estensión d'aproximadamente 22.800.000 km² n'Europa, Asia y América (ente 1799 y 1867), que faen d'elli el tercer mayor de la historia, superáu namái pol imperiu británicu y el imperiu mogol. La so población yera, nel únicu censu que se fizo demientres tol periodu imperial, el de 1897, de 125,6 millones d'habitantes.
Ente los sieglos X y XVII esti territoriu taba gobernáu por un grupu de nobles, los boyardos, que taben subordinaos a un zar (nome camudáu dempués pol de "emperador de toles Rusies"). El camín qu'empobinó al establecimientu del Imperiu rusu entamolu Iván III (zar de 1462 a 1505): esti triplicó'l territoriu del estáu rusu y refundolu, renovando'l Kremlin de Moscú y acabando col dominiu de la Horda d'Oru. Ente 1721 y 1762 l'imperiu, una monarquía autocrática hereditaria, foi gobernáu pola dinastía Romanov; la so rama matrilineal de descendencia patrilineal xermana, la dinastía Holstein-Gottorp-Romanov, gobernó ente 1762 y 1917. Al entamar el sieglu XIX el territoriu del imperiu estendíase dende l'océanu Glacial Árticu al norte al mar Negru al sur, y dende'l mar Bálticu al oeste hasta Alaska, Ḥawai y California al este. Pa finales d'esi sieglu estendiérase tamién hasta controlar la mayoría del Asia central y parte del Asia nororiental.
Pedru I (zar de 1682 a 1725) llibró munches guerres, consiguiendo esparder inda más un imperiu que yá yera perestensu y convirtiéndolu nuna de les principales potencies europees. Demientres el so reináu movió la capital de Moscú a la nueva ciudá de San Petersburgu, construyida siguiendo modelos arquitectónicos de la Europa occidental. Pedru tamién promovió una revolución cultural que reemplazó dellos de los vezos sociopolíticos tradicionalistes y medievales por un sistema más modernu, científicu, racionalista y orientáu hacia Europa. Catalina la Grande (zarina de 1762 a 1796) reinó na que sería la edá d'oru del imperiu: espardiolo territorialmente al traviés de la conquista, la diplomacia y la colonización, y continuó la política reformista acordies col modelu européu del so antecesor. Alexandru I (zar de 1801 a 1825) tuvo un papel principal na derrota de les ambiciones militaristes de Napoleón y formó parte de la Santa Alianza, enfotada'n contener l'auxe del secularismu ya'l lliberalismu n'Europa. L'imperiu rusu siguió estendiéndose hacia'l norte, el sur y l'este, estableciéndose como una de les potencies europees más poderoses. La so victoria nes Guerres Ruso-Turques nun tuvo continuidá na guerra de Crimea (1853-1856), que marcó l'entamu d'un periodu de reformes y d'intensificación de la espansión territorial pol Asia central[2]. Alexandru II (zar de 1855 a 1881) entamó numberoses reformes, ente la que rescampla la emancipación de 23 millones de siervos en 1861. En política esterior adxudicose pa sigo la responsabilidá de que l'imperiu protexera a los cristianos ortodoxos que vivíen nos territorios europeos del imperiu otomanu, una decisión que más sero precipitaría la entrada rusa na Primer Guerra Mundial nel bandu de los aliaos y escontra les Potencies Centrales.
Hasta la Revolución de 1905 l'imperiu funcionaba como una monarquía absoluta; de magar, establecióse, a lo menos nominalmente, una monarquía semiconstitucional. Esti réxime, sicasí, funcionó de forma ineficaz demientres la Primer Guerra Mundial, y esto precipitó la Revolución de Febreru. Cola abdicación de Nicolás II, en 1917, aboliose la monarquía. Tres de la Revolución de Febreru l'efímeru Gobiernu Provisional Rusu proclamó l'establecimientu de la República Rusa como réxime socesor del imperiu en tolos anteriores territorios d'esti. Na Revolución d'Ochobre los bolcheviques ficiéronse col poder, y esto fizo españar la guerra civil. En 1918 los bolcheviques executaron a la familia Romanov, y tres de consiguir vencer na guerra civil, en 1922-23, establecieron la Xunión Soviética na mayoría de los territorios que primeru formaran parte del imperiu rusu.
Nel imperiu, acordies col yá citáu censu de 1897, convivíen más de 100 grupos étnicos diferentes; el mayoritariu yera'l rusu, al que pertenecía'l 44% de la población. Nel momentu de la so desapaición formal, en 1917, l'Imperiu rusu incluyía territorios de los estaos bálticos, Bielorrusia, parte de Polonia (Reinu de Polonia), Moldavia (Besarabia), el Cáucasu, Finlandia, la mayoría de l'Asia Central y una parte de Turquía (les provincies d'Ardahan, Artvin, Iğdır y Kars). Ente 1732 y 1867 incluyía tamién Alaska, al otru llau de l'estrechu de Bering. El territoriu, en 1914, taba xebráu en 81 provincies (óblasti) y 20 rexones (gubérniyes). Ente los vasallos y protectoraos de l'imperiu incluyíense l'Emiratu de Bujara, el Kanatu de Jiva y, tres 1914, Tuvá. La relixón oficial de l'imperiu yera'l cristianismu ortodoxu, controlau pol monarca a traviés del Sagráu Conceyu. Sos habitantes taben xebraos n'estratos (clases) comu dvoryanstvo (nobleza), cleru, comerciantes, cosacos y campesinos. Los nativos de Siberia y Asia Central foron oficialmente rexistraos como miembros del estratu nomáu inorodsty (extranxeros).
- ↑ L'imperiu ye conocíu tamién, historiográficamente, como Rusia imperial, Rusia zarista o Rusia prerrevolucionaria.
- ↑ «The Great Game, 1856-1907: Russo-British Relations in Central and East Asia | Reviews in History» (inglés). Consultáu'l 8 October 2021.