Iran

Iran

Gweriniaeth Islamaidd Iran جمهوری اسلامی ايران (Persieg) Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān
Arwyddair	استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی
Math	gwladwriaeth sofran, Gweriniaeth Islamaidd, gwlad, gwladwriaeth olynol
Enwyd ar ôl	Aryan
Prifddinas	Tehran
Poblogaeth	86,758,304
Sefydlwyd	1 Ebrill 1979 (Llywodraeth Iran)
Anthem	Anthem Genedlaethol Gweriniaeth Islamaidd Iran
Pennaeth llywodraeth	Masoud Pezeshkian
Cylchfa amser	UTC+03:30, Cylchfa Amser Iran, Asia/Tehran
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Perseg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Y Dwyrain Canol, De-orllewin Asia, De Asia
Gwlad	Iran
Arwynebedd	1,648,195 ±1 km²
Gerllaw	Môr Caspia, Gwlff Persia, Gwlff Oman
Yn ffinio gyda	Affganistan, Pacistan, Twrci, Irac, Aserbaijan, Armenia, Tyrcmenistan, Gweriniaeth Ymreolaethol Nakhchivan, Sawdi Arabia, Coweit, Bahrain, Oman, Catar, Yr Emiradau Arabaidd Unedig
Cyfesurynnau	32°N 53°E
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Llywodraeth Iran
Corff deddfwriaethol	Cynulliad Ymgynghorol Islamaidd
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	Prif Arweinydd Aran
Pennaeth y wladwriaeth	Ali Khamenei
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Arlywydd Gweriniaeth Islamaidd Iran
Pennaeth y Llywodraeth	Masoud Pezeshkian
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$359,097 million, $388,544 million
Arian	rial Iranaidd
Cyfartaledd plant	1.707
Mynegai Datblygiad Dynol	0.774
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Gwlad yng ngorllewin Asia sy'n cael ei chyfri'n rhan o'r Dwyrain Canol yw Iran (Persieg: ایران, sy'n cael ei lefaru fel [dʒomhuːɾije eslɒːmije iːɾɒn]), neu Iran. Hyd at 1935 fe'i galwyd yn Persia.^[1] Y gwledydd cyfagos yw Pacistan ac Affganistan i'r dwyrain, Tyrcmenistan i'r gogledd-ddwyrain, Aserbaijan ac Armenia i'r gogledd-orllewin, a Thwrci ac Irac i'r gorllewin. Mae gan y wlad arfordir ar Fôr Caspia yn y gogledd ac ar y Gwlff a Gwlff Oman yn y de. Tehran yw prifddinas y wlad, a'r ddinas fwyaf. Ers y Chwyldro Islamaidd yn 1979 mae Iran yn Weriniaeth Islamaidd.

Mae Iran yn gartref i un o wareiddiadau hyna'r byd,^[2][3], gan ddechrau gyda ffurfiad teyrnasoedd yr Elamite yn y bedwaredd mileniwm CC. Cafodd ei uno gyntaf gan y Mediaid yn y 7g CC, a a thyfodd i'w hanterth (yn diriogaethol) yn y 6g CC, pan sefydlodd Cyrus Fawr yr Ymerodraeth Achaemenaidd, a ddaeth yn un o'r ymerodraethau mwyaf mewn hanes a'r ymerodraeth 'superpower' gyntaf yn y byd.^[4]

Syrthiodd yr ymerodraeth i Alecsander Fawr yn y 4g CC ac fe'i rhannwyd yn sawl gwladwriaeth Hellenistig. Sefydlodd gwrthryfel yn Iran Ymerodraeth Parthian yn y 3g CC, a olynwyd yn y drydedd ganrif OC gan yr Ymerodraeth Sassanaidd, pŵer mwya'r byd am y pedair canrif nesaf.^[5][6] Gorchfygodd Mwslimiaid Arabaidd yr ymerodraeth yn y 7g OC, a arweiniodd at Islameiddio Iran. Wedi hynny daeth yn brif ganolfan diwylliant a dysgu Islamaidd, gyda'i chelf, llenyddiaeth, athroniaeth, a phensaernïaeth yn ymledu ar draws y byd Mwslemaidd a thu hwnt yn ystod yr Oes Aur Islamaidd. Dros y ddwy ganrif nesaf, daeth cyfres o linachoedd Mwslimaidd brodorol i'r amlwg cyn i'r Twrciaid Seljuq a'r Mongols orchfygu'r rhanbarth.

Yn y 15g, ailsefydlodd y Safavids brodorol wladwriaeth unedig Iran a hunaniaeth genedlaethol a throsi'r wlad yn Islam Shia.^[7] O dan deyrnasiad Nader Shah yn y 18g, daeth Iran yn bwer mawr yn y byd unwaith eto,^[8] ond erbyn y 19g arweiniodd cyfres o wrthdaro â Rwsia at golledion tiriogaethol sylweddol.^[9][10] Yn gynnar yn yr 20g cafwyd Chwyldro Cyfansoddiadol Persia. Arweiniodd ymdrechion i wladoli ei gyflenwad tanwydd ffosil gan gwmnïau’r Gorllewin at coup Eingl-Americanaidd ym 1953, a arweiniodd at fwy o reolaeth unbenaethol o dan Mohammad Reza Pahlavi a dylanwad gwleidyddol cynyddol y Gorllewin.^[11] Aeth ati i lansio cyfres bellgyrhaeddol o ddiwygiadau ym 1963.^[12] Ar ôl Chwyldro Islamaidd Iran, sefydlwyd y Weriniaeth Islamaidd bresennol ym 1979 gan Ruhollah Khomeini, a ddaeth yn Arweinydd Goruchaf cynta'r wlad.

Ystyrir yn eang bod llywodraeth Iran yn awdurdodaidd, ac mae wedi denu beirniadaeth eang am ei chyfyngiadau a'i cham-driniaeth yn erbyn hawliau dynol a rhyddid sifil,^{[13][14][15][16]} gan gynnwys honiadau o sawl ymateb treisgar i brotestiadau torfol, etholiadau annheg., a hawliau cyfyngedig i fenywod a phlant.

Caiff Iran ei hystyried yn bwer rhanbarthol a chanolig, ac mae ei lleoliad yn cael ei gyfri'n strategol ac yn ddaear-wleidyddol (geopolitaidd) ar gyfandir Asia. Mae'n aelod sefydlol o'r Cenhedloedd Unedig, yr ECO, yr OIC, ac OPEC. Mae gan y wlad gronfeydd wrth gefn enfawr o danwydd ffosil - gan gynnwys cyflenwad nwy naturiol ail-fwya'r byd a'r bedwaredd gronfa olew fwyaf.^[17] Adlewyrchir etifeddiaeth ddiwylliannol gyfoethog y wlad yn rhannol gan ei 22 Safle Treftadaeth y Byd UNESCO.^[18] Mae Iran yn parhau i fod yn gymdeithas luosog sy'n cynnwys nifer o grwpiau ethnig, ieithyddol a chrefyddol, a'r mwyaf ohonyn nhw yw'r Persiaid, yr Azeris, y Cwrdiaid, y Mazandaranis a'r Lurs.^[19]

1. ↑ A. Fishman, Joshua (2010). Handbook of Language and Ethnic Identity: Disciplinary and Regional Perspectives (Volume 1). Oxford University Press. t. 266. ISBN 978-0-19-537492-6. " "Iran" and "Persia" are synonymous" The former has always been used by the Iranian speaking peoples themselves, while the latter has served as the international name of the country in various languages
2. ↑ Whatley, Christopher (2001). Bought and Sold for English Gold: The Union of 1707. Tuckwell Press.
3. ↑ Lowell Barrington (2012). Comparative Politics: Structures and Choices, 2nd ed.tr: Structures and Choices. Cengage Learning. t. 121. ISBN 978-1-111-34193-0. Cyrchwyd 21 Mehefin 2013.
4. ↑ David Sacks; Oswyn Murray; Lisa R. Brody; Oswyn Murray; Lisa R. Brody (2005). Encyclopedia of the ancient Greek world. Infobase Publishing. tt. 256 (at the right portion of the page). ISBN 978-0-8160-5722-1. Cyrchwyd 17 Awst 2016.
5. ↑ Stillman, Norman A. (1979). The Jews of Arab Lands. Jewish Publication Society. t. 22. ISBN 978-0-8276-1155-9.
6. ↑ Jeffreys, Elizabeth; Haarer, Fiona K. (2006). Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies: London, 21–26 August, 2006, Volume 1. Ashgate Publishing. t. 29. ISBN 978-0-7546-5740-8.
7. ↑ Andrew J. Newman (2006). Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. I.B. Tauris. ISBN 978-1-86064-667-6. Cyrchwyd 21 Mehefin 2013.
8. ↑ Axworthy, Michael (2006). The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant. I.B. Tauris. tt. xv, 284. ISBN 978-0-85772-193-8.
9. ↑ Fisher et al. 1991.
10. ↑ Dowling, Timothy C. (2014). Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. ABC-CLIO. tt. 728–730. ISBN 978-1-59884-948-6.
11. ↑ Cordesman, Anthony H. (1999). Iran's Military Forces in Transition: Conventional Threats and Weapons of Mass Destruction. t. 22. ISBN 978-0-275-96529-7.
12. ↑ Graham, Robert (1980). Iran: The Illusion of Power. London: St. Martin's Press. tt. 19, 96. ISBN 978-0-312-43588-2.
13. ↑ "2018 will go down in history as a year of shame for Iran". www.amnesty.org (yn Saesneg). Cyrchwyd 14 Mawrth 2019.
14. ↑ "Nasrin Sotoudeh sentenced to 33 years and 148 lashes in Iran". www.amnesty.org (yn Saesneg). Cyrchwyd 14 Mawrth 2019.
15. ↑ "Women's Rights in Iran". Human Rights Watch (yn Saesneg). 28 Hydref 2015. Cyrchwyd 14 Mawrth 2019.
16. ↑ "Iran". freedomhouse.org. 30 Ionawr 2019. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2019-04-30. Cyrchwyd 2021-08-10.
17. ↑ "Iran's president: New oil field found with over 50B barrels". AP NEWS. 2019-11-10. Cyrchwyd 2019-11-10.
18. ↑ "World Heritage List". UNESCO.
19. ↑ "Iran". The World Factbook. Central Intelligence Agency (United States). Cyrchwyd 24 Mai 2018.