Unol Daleithiau America

Unol Daleithiau America

Arwyddair	In God We Trust
Math	gwladwriaeth sofran, gwladwriaeth gyfansoddiadol, gweriniaeth ddemocrataidd, gwladwriaeth ffederal, Uwchbwer, gwlad
Enwyd ar ôl	Yr Amerig
Lb-Amerika.ogg, LL-Q7913 (ron)-KlaudiuMihaila-Statele Unite ale Americii.wav, LL-Q33810 (ori)-Psubhashish-ଯୁକ୍ତରାଷ୍ଟ୍ର ଆମେରିକା.wav, Hu-Amerikai Egyesült Államok.ogg
Prifddinas	Washington
Poblogaeth	332,278,200
Sefydlwyd	12 Mai 1784 (cydnabyddwyd annibynniaeth gan y famwlad, Treaty of Paris (1783))
Anthem	The Star-Spangled Banner
Pennaeth llywodraeth	Joe Biden
Cylchfa amser	UTC−12:00, UTC−11:00, UTC−09:00, UTC−08:00, UTC−07:00, UTC−06:00, UTC−05:00, UTC−04:00, UTC+10:00, UTC+12:00, Samoa Time Zone, Cylchfa Amser yr Iwerydd, Cylchfa Amser Canolog, Alaska Time Zone, Cylchfa Amser y Mynyddoedd, Chamorro Time Zone
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Saesneg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Gogledd America
Gwlad	Unol Daleithiau America
Arwynebedd	9,826,675 ±1 km²
Gerllaw	Cefnfor yr Arctig, Y Cefnfor Tawel, Cefnfor yr Iwerydd
Yn ffinio gyda	Mecsico, Canada
Cyfesurynnau	39.828175°N 98.5795°W
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Llywodraeth Ffederal yr Unol Daleithiau
Corff deddfwriaethol	Cyngres yr Unol Daleithiau
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	Arlywydd yr Unol Daleithiau
Pennaeth y wladwriaeth	Joe Biden
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Arlywydd yr Unol Daleithiau
Pennaeth y Llywodraeth	Joe Biden
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$23,315,081 million, $25,462,700 million
Arian	doler yr Unol Daleithiau
Canran y diwaith	6.7 ±0.001 canran
Cyfartaledd plant	1.8615
Mynegai Datblygiad Dynol	0.921
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Gweriniaeth ffederal yng Ngogledd America yw Unol Daleithiau America (Saesneg: United States of America) neu'r Unol Daleithiau (hefyd, yn enwedig ar lafar, "America"). Mae hanner cant o daleithiau yn yr undeb. Lleolir y 48 talaith gyfagos rhwng Canada i'r gogledd a Mecsico i'r de. Lleolir Alaska yng ngogledd-orllewin y cyfandir i'r gorllewin o Ganada. Ynysfor yng nghanol y Cefnfor Tawel yw'r dalaith arall, sef Hawaii. Ceir hefyd 326 neilldiroedd Amerindiaidd (Indian reservations). Gydag arwynebedd o 3.8 miliwn milltir sgwâr hi yw'r drydedd neu'r bedwaredd wlad fwyaf yn y byd. Mae'n ffinio gyda Chanada i'r gogledd a Mecsico i'r de yn ogystal â ffiniau morwrol cyfyngedig gyda'r Bahamas, Cuba, a Rwsia.^[1]

Ymfudodd y paleo-Amerindiaid i dir mawr Gogledd America o leiaf 12,000 o flynyddoedd yn ôl, a dechreuodd gwladychu Ewropeaidd yn yr 16g. Daeth yr Unol Daleithiau yn annibynnol o Loegr wedi sawl anghydfod â Phrydain Fawr ynghylch trethiant a chynrychiolaeth wleidyddol at Ryfel Annibyniaeth America (1775–1783), a ddaeth ag annibyniaeth i'r genedl. Serennod y Cymro Richard Price pan ddechreuodd Rhyfel Annibyniaeth America ar 9 Ebrill 1775 a bu'n allweddol yn cynghori'r Llywodreth newydd sut i greu system ariannol newydd.

Ar ddiwedd y 18g, dechreuodd yr Unol Daleithiau ehangu ar draws Gogledd America, gan feddiannu tiriogaethau newydd yn raddol, weithiau trwy ryfel neu drwy ddisodli Americanwyr Brodorol yn aml, gan eu troi'n daleithiau newydd; erbyn 1848, roedd yr Unol Daleithiau yn rhychwantu'r Gogledd America, ar wahan i'r gwledydd a elwir heddiw'n Ganada ac Alaska.

Roedd caethwasiaeth yn gyfreithlon yn ne'r Unol Daleithiau tan ail hanner y 19g, pan arweiniodd Rhyfel Cartref America at ei ddiddymu. Daeth yr Unol Daleithiau'n bwer mawr yn dilyn Rhyfel Sbaen-America a Rhyfel Byd Cyntaf, statws a gadarnhawyd gan ganlyniad yr Ail Ryfel Byd. Yn ystod y Rhyfel Oer, ymladdodd yr Unol Daleithiau Ryfel Corea a Rhyfel Fietnam ond osgowyd gwrthdaro milwrol uniongyrchol â'r Undeb Sofietaidd. Cystadlodd y ddau bŵer yn y Ras Ofod, gan arwain Rwsia'n llwyddo i roi dyn yn y gofod, ac yna yr UDA yn llwyddo i roi dyn ar y lleuad. Daeth diddymiad yr Undeb Sofietaidd ym 1991 a'r Rhyfel Oer i ben, gan adael yr Unol Daleithiau fel unig bŵer-enfawr y byd.

Mae'r Unol Daleithiau yn weriniaeth ffederal ac yn ddemocratiaeth gynrychioliadol gyda thair cangen ar wahân o lywodraeth, gan gynnwys deddfwrfa ddwyochrog. Mae'n aelod sefydlog o'r Cenhedloedd Unedig, Banc y Byd, y Gronfa Ariannol Ryngwladol, Sefydliad Taleithiau America, NATO, a sefydliadau rhyngwladol eraill. Mae hefyd yn aelod parhaol o Gyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig. Caiff ei hystyried yn dawddlestr o ddiwylliannau ac ethnigrwydd, ac mae ei phoblogaeth wedi cael ei siapio gan ganrifoedd o fewnfudo. Mae'r UD yn uchel mewn mesurau rhyngwladol o ryddid economaidd, ansawdd bywyd, addysg a hawliau dynol, er bod ganddi record ofnadwy o lofruddiaethau gynnau, niferoedd mewn carchar, problemau cyffuriau ayb. a beirniadir y wlad am yr anghydraddoldeb sy'n gysylltiedig â hil, cyfoeth ac incwm a diffyg gofal iechyd cyffredinol.

Mae'r Unol Daleithiau yn wlad ddatblygedig iawn, mae'n cyfrif am oddeutu chwarter y CMC byd-eang, a hi yw economi fwyaf y byd yn ôl CMC ar gyfraddau cyfnewid y farchnad . Yn ôl gwerth, yr Unol Daleithiau yw mewnforiwr nwyddau mwy'r byd ac allforiwr nwyddau ail-fwyaf. Er mai dim ond 4.2% o gyfanswm y byd yw ei phoblogaeth, mae'n dal 29.4% o gyfanswm cyfoeth y byd, y gyfran fwyaf sydd gan unrhyw wlad. Gan ffurfio mwy na thraean o'r gwariant milwrol byd-eang, hwn yw'r pŵer milwrol mwyaf blaenllaw yn y byd ac mae'n rym gwleidyddol, diwylliannol a gwyddonol, yn rhyngwladol.^[2]

1. ↑ Simpson, Victoria (2020-05-06). "Countries with Which the US Shares Maritime Borders". WorldAtlas.
2. ↑ Cohen, 2004: History and the Hyperpower
   
   BBC, April 2008: Country Profile: United States of America
   
   "Geographical trends of research output". Research Trends. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2014-03-17. Cyrchwyd March 16, 2014.