Yr Ymerodraeth Achaemenaidd

Yr Ymerodraeth Achaemenaidd

Tiriogaeth yr Ymerodraeth Achaemenaidd ar ei hanterth, dan y Brenin Darius Fawr (522–486 CC).
Math	gwlad ar un adeg, cyfnod o hanes
Enwyd ar ôl	Brenhinllyn yr Achaemenid
Prifddinas	Babilon, Pasargadae, Persepolis, Susa, Ecbatana
Poblogaeth	17,000,000, 35,000,000
Sefydlwyd	c. 550 CC (middle chronology, tua)
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Achaemenid Period, Medo-persia, Ymerodraeth Persia
Gwlad	Medo-persia
Arwynebedd	5,500,000 km²
Yn ffinio gyda	Sgythia
Cyfesurynnau	33°N 44°E
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	King of Kings
Crefydd/Enwad	Zoroastriaeth, Babylonian religion, crefydd yr Hen Aifft
Arian	Persian daric, siglos
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Ymerodraeth hynafol yr Iraniaid oedd yr Ymerodraeth Achaemenaidd, a elwir hefyd Ymerodraeth Gyntaf Persia, a sefydlwyd gan Cyrus Fawr o frenhinllin yr Achaemeniaid yn 550 CC. Cafodd ei chanoli yng Ngorllewin Asia, ac ehangodd i'r Balcanau a'r Aifft yn y gorllewin ac i Ganolbarth Asia a Dyffryn Indus yn y dwyrain, ac ar y pryd dyma oedd yr ymerodraeth fwyaf yn hanes y byd gyda chyfanswm ei thiriogaeth yn 5.5 million metr sgcilowar (2.1 million milltir sgwar).^[1][2]

Oddeutu'r 7g CC, anheddwyd ardal Persis, yn ne-orllewin Llwyfandir Iran, gan y Persiaid.^[3] Yno daeth Cyrus i rym a gorchfygai Ymerodraeth Medes, yn ogystal â Lydia a'r Ymerodraeth Neo-Fabilonaidd, gan sefydlu gwladwriaeth imperialaidd newydd dan reolaeth y brenhinoedd Achaemenaidd.

Cydnabyddir yr Ymerodraeth Achaemenaidd gan ysgolheigion modern am ei weinyddiaeth fiwrocrataidd ganoledig; ei pholisi amlddiwylliannol; ei hisadeiledd ac adeiladweithiau cymhleth, gan gynnwys ffyrdd a system bost; ei defnydd o ieithoedd swyddogol ar draws ei thiriogaethau; a datblygiad proffesiynol ei gwasanaethau sifil a'i lluoedd arfog. Byddai llwyddiannau'r Achaemeniaid yn ysbrydoli dulliau tebyg o lywodraethu gan ymerodraethau diweddarach.^[4]

Erbyn 330 CC, cafodd yr Ymerodraeth Achaemenaidd ei choncro gan Alecsander Fawr, a edmygai Cyrus yn frwd, un o brif fuddugoliaethau ei ymgyrch i ehangu Ymerodraeth Macedonia.^[5][6] Nodai marwolaeth Alecsander ddechrau'r oes Helenistaidd, pan ddaeth y rhan fwyaf o diriogaeth yr hen Ymerodraeth Achaemenaidd dan reolaeth y Deyrnas Ptolemaidd a'r Ymerodraeth Selewcaidd, y ddwy a ymddangosodd yn olynwyr i Ymerodraeth Macedonia yn sgil Rhaniad Triparadisus yn 321nbsp;CC. Teyrnasai'r Helenistiaid ar Bersia am gan mlynedd bron cyn i uchelwyr Iranaidd o ganolbarth y llwyfandir adennill grym a sefydlu Ymerodraeth Parthia.^[3]

1. ↑ Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (Rhagfyr 2006). "East-West Orientation of Historical Empires". Journal of World-Systems Research 12 (2): 223. ISSN 1076-156X. http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381. Adalwyd 12 Medi 2016.
2. ↑ Taagepera, Rein (1979). "Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D". Social Science History 3 (3/4): 121. doi:10.2307/1170959. JSTOR 1170959.
3. ↑ ^{3.0 3.1} Sacks, David; Murray, Oswyn; Brody, Lisa (2005). Encyclopedia of the Ancient Greek World. Infobase Publishing. t. 256. ISBN 978-0-8160-5722-1.
4. ↑ Schmitt, Rüdiger (21 Gorffennaf 2011). "Achaemenid Dynasty". Encyclopædia Iranica. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 Ebrill 2011. Cyrchwyd 4 Mawrth 2019.
5. ↑ Ulrich Wilcken (1967). Alexander the Great. W.W. Norton & Company. t. 146. ISBN 978-0-393-00381-9.
6. ↑ Taagepera, Rein (1979). "Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D". Social Science History 3 (3/4): 123. doi:10.2307/1170959. JSTOR 1170959.