Arkimedo

Arkimedo greke Ἀρχιμήδης
Arkimedo pensema. Oleo sur tolo de la pentristo Domenico Fetti (1620). Gemäldegalerie Alte Meister, Dresdeno
Persona informo
Ἀρχιμήδης ὁ Συρακόσιος
Naskonomo	Ἀρχιμήδης
Naskiĝo	287 a.Kr. en antikva Sirakuzo
Morto	212 a.Kr. en antikva Sirakuzo
Mortis pro	Hommortigo vd
Lingvoj	antikva greka vd
Loĝloko	Sirakuzo vd
Ŝtataneco	antikva Sirakuzo vd
Familio
Patro	Fidias (en) vd
Profesio
Okupo	matematikisto militinĝeniero filozofo inventisto fizikisto astronomo inĝeniero vd
Laborkampo	Geometrio, matematiko, meĥaniko, inĝenierarto kaj astronomio vd
Verkado
Verkoj	Leĝoj de Arkimedo ❦ Arkimeda ŝraŭbo ❦ Palimpsesto de Arkimedo ❦ Arkimeda nombro ❦ Arkimeda hokego ❦ Trammel of Archimedes ❦ Arkimeda spiralo ❦ bovoproblemo de Arkimedo ❦ Arĥimeda eco ❦ Archimedes' Heptagon ❦ Pri la Sfero kaj la Cilindro vd
Filozofo
vd	Fonto: Vikidatumoj
v • d • r

Arkimedo aŭ Arĥimedo (greke Ἀρχιμήδης; naskiĝis en 287 a. Kr. en Sirakuzo, mortis la 212 a. Kr. en Sirakuzo) estis greka matematikisto, fizikisto kaj inĝeniero.

Arkimedo estas konsiderata kiel unu el grandaj matematikistoj de antikveco.^[1][2] Li uzis la elĉerpan metodon por kalkuli la areon sub la arko de parabolo per la sumaro de senfina serio, kaj donis proksimumon tre precizan de la nombro pi.^[3] Li ankaŭ difinis la spiralon, kiu portas lian nomon, formulojn por la volumenoj de la surfacoj de revoluado kaj genian sistemon por esprimi nombrojn tre longajn.

Arkimedo faris multnombrajn pruvojn, uzante rigoran geometrian formalismon skizitan de Eŭklido. Li sukcesis speciale en kalkulo de areoj kaj volumenoj kaj fieris pro la malkovro de sfera volumeno, montrante, ke ĝi estas du trionoj de la plej malgranda cilindro, kiu povas enteni la sferon. Fakte oni ofte diras, ke Arkimedo povis esti inventinto aŭ fondinto de nombra kalkulado, se grekoj tiutempe konus pli da akordiĝemaj matematikaj nocioj. Laŭ enskribitaj kaj ĉirkaŭskribitaj plurlateroj en cirklo, li povis kalkuli la valoron de π inter 3+10/71 kaj 3+1/7.

Inter liaj antaŭeniroj en fiziko troviĝas liaj fundamentoj en hidrostatiko, statiko kaj la klarigo de la principo de la levilo.

Arkimedo estis ankaŭ elstara inĝeniero, formulanta principon de elĵet-forto kaj koncernan leĝon. Legendo rakontas, ke malkovrante la principon de elĵet-forto (egalas al la pezo de la likvo elpuŝata per la solido) dum sinbanado, li elkuris preskaŭ tute nuda sur la stratoj de Sirakuzo, kriante „Eŭreka!“ (mi trovis ĝin). Li estis inventinto ankaŭ de sieĝarmoj kaj de la t.n. Arkimeda ŝraŭbo (helico). Kelkaj liaj geometriaj pruvoj estis motivitaj laŭ mekanikaj argumentoj, kiuj tamen kondukis al veraj respondoj.

Plimulto de la faktoj pri Arkimedo originas de la biografio de romia generalo Marko Klaŭdo Marcelo, verkita de romia biografo Plutarko. Dum la romia sieĝo de Sirakuzo (214-212 a.K.), Arkimedo defendis la urbon per la de li konstruitaj konkavaj speguloj, kiuj fokusigis sunajn radiojn al romiaj ŝipoj, tiel malhelpante ilin (tiu historio estas pridubata).^[4] Same oni supozas, ke li sukcesis desegni maŝinojn kapablaj elirigi ŝipojn de malamikoj el akvo. Fine, kiam la sieĝo estis disrompita, romiaj soldatoj murdis Arkimedon, spite malajn ordonojn. Liaj lastaj vortoj estis: „Ne tuŝu miajn cirklojn“. Temis pri geometriaj figuroj skizitaj sur la sablo.

Diference de liaj inventoj, la primatematikaj verkoj de Arkimedo ne estis tre konataj en la antikveco. La matematikistoj de Aleksandrio legis kaj citis ilin, sed la unua kompleta kompilaĵo de lia verkaro ne estis farita ĝis ĉ. 530 p.K. fare de Isidoro de Mileto. La komentarioj de la verkoj de Arkimedoj verkitaj de Eŭtocio en la 6a jarcento malfermis ilin por la unua fojo al publiko pli ampleksa. La relative malmultaj kopioj de verkoj skribitaj de Arkimedo, kiuj travivis tra la Mezepoko estis grava fonto de ideoj dum la Renesanco,^[5] dum la malkovro en 1906 de nekonataj verkoj de Arkimedo en la tiel nomita Palimpsesto de Arkimedo helpis kompreni, kiel li atingis siajn matematikajn rezultojn.^[6]

1. ↑ Calinger, Ronald (1999). A Contextual History of Mathematics. Prentice-Hall. p. 150. ISBN 0-02-318285-7. «Shortly after Euclid, compiler of the definitive textbook, came Archimedes of Syracuse (ca. 287–212 B.C.), the most original and profound mathematician of antiquity.»
2. ↑ «Archimedes of Syracuse». The MacTutor History of Mathematics archive. Januaro 1999. [1] Konsultita la 15an de Aprilo 2017.
3. ↑ O'Connor, J. J. y Robertson, E. F. (febrero de 1996). «A history of calculus». University of St Andrews. [2] Arkivigite je 2007-07-15 per la retarkivo Wayback Machine Konsultita la 15an de Aprilo de 2017.
4. ↑ «Archimedes Death Ray: Testing with MythBusters». MIT. [3] Arkivigite je 2013-05-28 per la retarkivo Wayback Machine Konsultita la 23an de julio 2007.
5. ↑ Bursill-Hall, Piers. «Galileo, Archimedes, and Renaissance engineers». sciencelive kun la Universitato de Kembriĝo. Arkivita el la originalo en la 28a de novembro 2015. [4] Konsultita la 7an de aŭgusto 2007.
6. ↑ «Archimedes - The Palimpsest». Walters Art Museum. Arkivita el la originalo en la 28a de novembro 2015. [5] Konsultita en la 14a de oktobro 2007.