Back Израиль Abkhazian Israèl ACE Исраил ADY Israel Afrikaans Israel ALS እስራኤል Amharic Israel AMI Israel AN Israhēl ANG Ijeren ANN
.svg)
Israelo[2] (hebree מדינת ישראל, , Medinat Jisra'el, arabe دولة إسرائيل, Daŭlat Isrâ'îl, signifante Ŝtato Israelo) estas lando en Sud-Okcidenta Azio, la naskiĝejo kaj sankta lando de Judismo, la tria plej sankta loko por Islamo (post Mekko kaj Medino) kaj tre grava lando al aliaj monoteismaj religioj – la diversaj eklezioj de Kristanismo (ĉefe la rom-katolika kaj la orientaj) kaj de la Bahaa Kredo. La financa kaj teknologia ĉefurbo de Israelo estas Tel-Avivo [3] kaj ĝia ĉefurbo estas Jerusalemo, kvankam ne ĉiuj landoj agnoskas la israelan suverenecon super tiu urbo.[noto 1][4]
La ŝtato Israelo estas demokratio kun parlamenta sistemo, proporcia balotsistemo, kaj universala voĉdonrajto.[5] La Ĉefministro estas la estro de la registaro kaj la Kneset estas la parlamento. Kun loĝantaro de ĉirkaŭ 9 milionoj en 2019,[6] Israelo estas disvolviĝinta lando kaj membro de la Organizaĵo pri Ekonomiaj Kunlaboro kaj Evoluigo (OEKE).[7] Ĝi havas la 31-e plej grandan ekonomion laŭ MEP en la mondo kaj estas disvolviĝinta lando en daŭra milita konflikto.[8] Ĝi havas la plej altan vivnivelon en la Mezoriento (sen kalkuli la arabajn landojn de la Persa Golfo kaj Saudarabion[9]) kaj rangas inter la pintaj landoj en la mondo laŭ procento de loĝantoj kun militista trejnado,[10] procento de loĝantoj kun universitataj studoj,[11] elspezo en esplorado,[12] kaj vivodaŭro.[13]
La moderna ŝtato Israelo identigas siajn radikojn kun la malnova Tero de Izraelo (Erec Jisrael), centra koncepto de la Judismo de antaŭ tri mil jaroj. Post la Unua Mondmilito, la Ligo de Nacioj aprobis la Britan mandaton Palestinon ene de la koloniisma intenco kontroli teritoriojn en strategia areo ĝis tiam kontrolita de la Otomana Imperio. Tio koincidis kun la intenco de diversaj judaj kaj pro-judaj sektoroj krei „hejmon por la juda popolo“, kion post la persekutado kontraŭ judoj (Holokaŭsto) fare de la Nazia Germanio dum la Dua Mondmilito ricevis fortan subtenon. En 1947, la Unuiĝintaj Nacioj (UN) aprobis la dividon de Palestino en du ŝtatojn, nome unu juda kaj alia araba. La 14-an de majo de 1948, la ŝtato Israelo deklaris sian sendependecon, kiu estis sekvita de la Milito de Sendependeco kontraŭ la apudaj arabaj ŝtatoj, kiuj malakceptis la planon de la UN. En 1949 Israelo estiĝis membro de la UN. La pluaj venkoj en serio de postaj militoj konfirmis ĝian sendependecon kaj plivastigis la limojn de la juda ŝtato trans tio, kion intencis la Plano de Divido de la Unuiĝintaj Nacioj. De tiam, Israelo estas en konflikto kontraŭ multaj de la najbaraj arabaj landoj (vidu Araba-israela konflikto kaj Arabaj-israelaj militoj) kaj precipe kontraŭ la araba loĝantaro de la Palestiniaj teritorioj, kiuj estas okupacitaj ekde 1967 sed daŭre ne aneksataj (vidu Israel–Palestina konflikto). La ĉefa malplimulto estas la Arabaj israelanoj (aktuale en 2020 ili nombras 2 milionoj, ĉ. 20% de la landa loĝantaro), kies nacia identeco samas kiel la palestinanoj [14], rilatoj estas pli bonaj kaj daŭre pliboniĝantaj [15].
De ĝia fondo, la landlimoj de Israelo kaj eĉ ĝia rajto ekzisti estis temo de disputadoj, speciale inter ĝiaj arabaj najbaroj, sed ne nur. Tamen, Israelo subskribis packontraktojn kun kaj Egiptio kaj Jordanio, kaj penadojn estas faritaj por atingi permanentan interkonsenton kun la Palestina Aŭtonomec-Aŭtoritato, dum plue okupacias ties teritorion kaj malhelpas la normalan funkciadon de la Ŝtato Palestino, ĉefe per instalado de setlejoj de judaj israelanoj en tiuj teritorioj.
- ↑ International Monetary Fund, World Economic Outlook Database, April 2008 (angle). Alirita 15-a de februaro 2023.
- ↑ aŭ Izraelio PIV 2020 — Izraelio (esperante). Alirita 15-a de februaro 2023. - tamen atentindas ke en Vikipedio ankoraŭ ekzistas pliaj tekstoj Izraela reĝlando kaj Izraela reĝlando, kaj tutsame iu metanto de vorto "Izraelio" eble celis unu el tiuj tekstoj.
- ↑ GaWC – The World According to GaWC 2008. Globalization and World Cities Research Network. Alirita 1a de marto 2009.
- ↑ ''Basic Law: Jerusalem, Capital of Israel''. Knesset.gov.il. Alirita 14-a de oktobro 2013.
- ↑ Global Survey 2006: Middle East Progress Amid Global Gains in Freedom. Freedom House (19a de Decembro 2005). Alirita 20a de Marto 2012. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2012-06-23. Alirita 2020-11-16.
- ↑ Latest Population Statistics for Israel. Alirita 23a de Marto 2019.
- ↑ Israel's accession to the OECD. Organisation for Economic Co-operation and Development. Alirita 12a de Aŭgusto 2012.
- ↑ Current conflicts.
- ↑ "Human Development Index and its components". United Nations Development Programme. 2018. Alirita la 16an de Novembro 2020.
- ↑ IISS: IISS 2018, pp. 339-340
- ↑ 15a de Septembro 2016, Education at a Glance: Israel [1] publikigita de Organisation for Economic Co-operation and Development en la 18a de Januaro 2017.
- ↑ Research and development (R&D) - Gross domestic spending on R&D - OECD Data. Arkivita el la originalo je 2017-01-14. Alirita 10a de Februaro 2016.
- ↑ Citaĵa eraro Malvalida etikedo
<ref>; neniu teksto estis provizita por ref-oj nomatajOECD_life_expec; $2 - ↑ Alexander Bligh. (2a de Aŭgusto 2004) The Israeli Palestinians: An Arab Minority in the Jewish State. Routledge. ISBN 978-1-135-76077-9.
- ↑ . Palestinian in Israel (2019-01-18). Alirita 2020-01-26.
Citaĵa eraro Etikedoj <ref> ekzistas por la grupo nomita "noto", sed la responda etikedo <references group="noto"/> ne estis trovita; $2