Back Еиду Америкатәи Аштатқәа Abkhazian Amirika Syarikat ACE Америкэ Штат Зэхэтхэр ADY Verenigde State van Amerika Afrikaans USA ALS የተባበሩት ግዛቶች Amharic Amilika AMI Estaus Unius AN Geanedan Ricu America ANG अमेरिका ANP
|
Tiu ĉi artikolo temas pri la ŝtato en Ameriko. Por apartigilo "USA", vidu USA (apartigilo). |
.svg)
Usono, (angle United States) oficiale la Unuiĝintaj Ŝtatoj de Ameriko (angle United States of America; mallonge US, USA, aŭ America), estas federacia konstitucia respubliko, kiu konsistas el 50 subŝtatoj, federala distrikto, kaj 565 indianaj kaj inuitaj tribaj registaroj.
Usono situas preskaŭ tute en la okcidenta hemisfero. Ĝiaj 48 koheraj subŝtatoj kaj ĝia ĉefurbo Vaŝingtono situas en Ameriko; la plej granda parto de Usono (la t.n. 48 ŝtatoj, krom Alasko kaj Havajo) havas limojn norde kun Kanado, oriente kun la Atlantika Oceano, sude kun la Golfo de Meksiko kaj Meksiko, kaj okcidente kun Pacifiko. Alasko lokiĝas nord-okcidente de Kanado, kaj Havajo lokiĝas meze de la Pacifika Oceano. Usono ankaŭ posedas dek kvar teritoriojn, inkluzive de Gvamo kaj Porto-Riko.[1]
Kun pli ol 300 milionoj da loĝantoj, kiuj loĝas sur 9,63 milionoj da kvadrataj kilometroj, Usono estas la tria plej granda lando de la mondo laŭ loĝantaro, kaj la tria laŭ areo (la kvara, se oni kalkulas nur la tersurfacon). Usono estas unu el la plej diversetnaj nacioj en la mondo, rezulte de jarcentoj de amasa enmigrado, ĉefe el Eŭropo, sed ankaŭ el aliaj mondopartoj.[2] Kiel rezulto la usona socio estas unu el la plej variaj kaj kompleksaj en la mondo. La reganta kulturo baziĝas klare sur la kristana, eŭropa kulturo. La originaj loĝantoj (indiĝenaj nordamerikaj triboj) estis forpelitaj de siaj teritorioj kaj metitaj en rezervejojn; de la 17-a ĝis la 19-a jarcentoj, multaj el ili mortis pro malsanoj (portitaj de eŭropaj koloniantoj) kaj militoj. Nuntempe, ilia kulturo preskaŭ malaperis.
La aktuala nacio estis fondita de la originalaj dek tri kolonioj de Britio, kiuj situas ĉe la plej orienta landlimo de la lando, borde de la Atlantika Oceano. Post kiam ili deklaris sin sendependaj ŝtatoj, ili la 4-an de julio 1776 eldonis la Usonan Deklaron de Sendependeco.[3] La ribelaj ŝtatoj venkis Brition en la Usona Revolucio. Tio estis la unua sukcesplena kolonia milito de sendependeco.
Federala kunveno adoptis la nuntempan Usonan Konstitucion la 17-an de decembro 1783. Ĝia ratifo dum la sekva jaro kunigis la subŝtatojn je unu federala respubliko. En 1791, la unuaj dek amendoj al la Usona Konstitucio estis ratifitaj. Ĉi tiuj dek amendoj (nomitaj angle la "Bill of Rights"—Ĉarto de Rajtoj) garantias protektadon de la usonaj civitanoj de registara potenco. Ekzemple, la unua amendo al la Usona Konstitucio garantias, ke usonaj civitanoj per leĝo rajtas havi iun ajn religion, paroli libere pri iu ajn temo, kunveni por protesti, ktp.[4]
En la 19-a jarcento Usono akiris terenon de Francio, Meksiko, Hispanio, de la Rusia Imperio, aldone la Respublikon Teksaso kaj la Respublikon Havajo. La Usona Enlanda Milito metis finon al sklaveco en Usono kaj preventis konstantan fendiĝon de la lando. Mallonga milito kontraŭ Hispanio en 1898 kaj la partopreno en la Unua Mondmilito montris, ke Usono estis monda milita potenco. Dum la Dua Mondmilito Usono iĝis la unua lando, kiu kreis nuklean armilon.[5]
Usono estas nuntempe konsiderata la plej potenca kaj riĉa lando en la mondo.[6] Havante la plej grandan amaskulturon, ĝi profunde influas amaskulturon tra la mondo, ekde Holivudo ĝis hiphopo, kaj, per tiuj ĉi, influas la morojn de aliaj landoj.
- ↑ Adams, J. Q., and Pearlie Strother-Adams (2001). Dealing with Diversity. Chicago: Kendall/Hunt. ISBN 0-7872-8145-X.
- ↑ http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=111&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CPPPSH%2CLP&grp=0&a=&pr.x=35&pr.y=14
- ↑ http://www.foreignaffairs.com/articles/59919/eliot-a-cohen/history-and-the-hyperpower
- ↑ Groningen Growth and Development Centre | University of Groningen. Ggdc.net. Arkivita el la originalo je 2020-12-05. Alirita 2023-03-31.
- ↑ Dull, Jonathan R. (2003). "Diplomacy of the Revolution, to 1783", p. 352, chap. in A Companion to the American Revolution, ed. Jack P. Greene and J. R. Pole. Maiden, Mass.: Blackwell, pp. 352–361. ISBN 1-4051-1674-9.
- ↑ La Eŭropa Unio havas pli larĝan kolektivan ekonomion, sed ne estas ununura nacio.