Britainiar Inperioa

Britainiar Inperioa British Empire
XVI. mendea – XX. mendea
Monarkia konstituzionala
Britainiar Inperioak izandako lurraldeak historian zehar. Itsasoz haratagoko eremuak gorriz azpimarraturik daude.
Geografia
Hiriburua	Londres
Biztanleria	458.000.000 (1922)
Azalera	33.000.000 (1922) km²
Ekonomia
Dirua	Libera esterlina
Kultura
Hizkuntza(k)	Ingelesa
Erlijioa	Anglikanismoa
Historia
← Aurrekoak Ingalaterrako Erresuma Eskoziako Erresuma

Britainiar Inperioa Erresuma Batuak eta bere aurreko estatuek gobernatu edo administratutako domeinu, kolonia, protektoratu, mandatu eta beste lurralde batzuek osatzen zuten. Ingalaterrak XVI. mendearen amaiera eta XVIII. mendearen hasiera bitartean ezarritako itsasoz haraindiko jabetza eta postu komertzialekin hasi zen. Bere gorenean, historiako inperiorik handiena izan zen, eta, mende bat baino gehiagoz, munduko lehen potentzia^[1]. 1913an, Britainiar Inperioak 412 milioi pertsona menperatzen zituen, garai hartako munduko biztanleriaren % 23^[2], eta 1920an 35,5 milioi km² hartzen zituen, planetaren lurrazal osoaren % 24^[3]. Horren ondorioz, oso hedatuta dago haren ondare konstituzionala, legala, linguistikoa eta kulturala. Bere boterearen gailurrean, "eguzkia inoiz sartzen ez den inperioa" bezala deskribatu zen, Eguzkiak beti distiratzen baitzuen bere lurraldeetako batean gutxienez^[4].

Aurkikuntzen Aroan, XV. eta XVI. mendeetan, Portugal eta Espainia aitzindariak izan ziren globoaren Europako esplorazioan, eta prozesuan itsasoz haraindiko inperio handiak ezarri zituzten. Inperio hauek sortzen zuten aberastasun handiaren bekaizti^[5], Ingalaterra, Frantzia eta Herbehereak Amerikan eta Asian kolonia eta sare komertzial propioak ezartzen hasi ziren. XVII. eta XVIII. mendeetan Holanda eta Frantziarekin izandako gerren ondorioz, Ingalaterra (Britainia Handia ondoren, 1707ko Eskoziarekiko Batasun Agiriaren ondoren) Ipar Amerikan nagusi zen potentzia koloniala bihurtu zen. Britainia Handia Indiako azpikontinenteko potentzia nagusia bihurtu zen Ekialdeko Indietako Konpainiak 1757an Plasseyko guduan Bengalako Subah konkistatu ondoren.

Ameriketako Estatu Batuetako Independentzia Gerraren ondorioz, Britainia Handiak Ipar Amerikako koloniarik zaharrenak eta populatuenak galdu zituen 1783an. Britainiarren arreta, orduan, Asia, Afrika eta Ozeano Barerantz zuzendu zen. Frantziak Napoleondar Gerretan (1803-1815) galdu ondoren, Britainia Handia XIX. mendeko itsas potentzia eta potentzia inperial nagusia bihurtu zen eta bere jabetza inperialak handitu zituen. Britainiar Inperioa Pax Britannica ("Britainiar Bakea") bezala deskribatu zen ondoren. Britainia Handiak bere kolonien gainean zuen kontrol formalaz gain, munduko merkataritzaren zati handi bat menderatzeak esan nahi zuen eskualde askotako ekonomiak kontrolatzen zituela, Asia eta Latinoamerika kasu^[6][7]. Kolono zurien koloniei gero eta autonomia handiagoa eman zitzaien, eta horietako batzuk domeinu gisa birsailkatu ziren.

XX. mendearen hasieran, Alemania eta Ameriketako Estatu Batuak Britainia Handiaren lidergo ekonomikoa desafiatzen hasiak ziren. Britainia Handiaren eta Alemaniaren arteko tentsio militar eta ekonomikoak izan ziren Lehen Mundu Gerraren arrazoi nagusiak, non Britainia Handia, neurri handi batean, bere inperioaren menpe egon zen. Gatazkak presio handia egin zien baliabide militarrei, finantzarioei eta giza baliabideei. Inperioak bere lurralde-hedadura handiena Lehen Mundu Gerraren ondoren lortu zuen arren, Britainia Handiak munduko potentzia industrial edo militar nagusia izateari utzi zion. Bigarren Mundu Gerran, Asia ekialdeko eta Asia hego-ekialdeko britainiar koloniak Japoniako Inperioak hartu zituen. Britainia Handiaren eta bere aliatuen azken garaipena gorabehera, britainiar prestigioari egindako kalteak inperioaren gainbehera bizkortzen lagundu zuen. Indiak, Britainia Handiaren jabetzarik baliotsuena eta populatuena, independentzia lortu zuen 1947an deskolonizazio mugimendu zabalago baten parte moduan, non Britainia Handiak inperioko lurralde gehienei independentzia eman zien. 1956ko Suezko krisiak Britainia Handiaren gainbehera berretsi zuen munduko potentzia gisa, eta 1997ko uztailaren 1ean Hong Kongetik Txinara egindako eskualdaketak Britainiar Inperioaren amaiera markatu zuen askorentzat. Itsasoz haraindiko hamalau lurraldek britainiarren subiranotasunaren menpe jarraitzen dute^[8][9]. Independentziaren ondoren, antzinako kolonia britainiar askok, domeinu gehienekin batera, Commonwealth elkartearekin bat egin zuten, estatu independenteen elkarte askea. Horietako hamabostek, Erresuma Batua barne, errege komun bat dute, gaur egun Karlos III.a erregea.

1. ↑ Ferguson 2004b.
2. ↑ Maddison 2001, 97 orr. .
3. ↑ Taagepera, 502 orr. .
4. ↑ Jackson, 5–6 orr. .
5. ↑ Russo 2012, 15 orr. .
6. ↑ Porter, 8 orr. .
7. ↑ Marshall, 156–57 orr. .
8. ↑ Brendon, 660 orr. .
9. ↑ Brown, 594 orr. .