Denbora

Denbora
Magnitude mota	magnitude eskalarra eta espazio-denbora entitatea
Dimentsioa	${\displaystyle {\mathsf {T}}}$

Artikulu sorta honen partea:
Mekanika klasikoa
${\displaystyle {\boldsymbol {F}}=m{\boldsymbol {a}}}$ Newtonen legeak
Historia Kronologia
Adarrak Aplikatua Dinamika Estatika Zerukoa Zinematika Medio jarraituak Zinetika Estatistikoa
Oinarriak Abiadura Azelerazioa Abiadura-modulua Bulkada D'Alembert-en printzipioa Denbora Energia potentziala zinetikoa Erreferentzia-sistema Erreferentzia-sistema inertziala Erreferentzia-sistema ez-inertziala Espazioa Indar-parea Indarra Inertzia / Inertzia-momentua Lana Lan birtuala Masa Momentua Momentu angeluarra Momentu lineala Potentzia Torkea
Zientzialariak Galileo Huygens Newton Kepler Horrocks Halley Euler d'Alembert Clairaut Lagrange Laplace Hamilton Poisson Daniel Bernoulli Johann Bernoulli Cauchy
Muinekoak Bibrazioa Desplazamendua Erreferentzia-sistema Erreferentzia-sistema inertziala Erreferentzia-sistema ez-inertziala Gorputz zurruna Eulerren ekuazioa Solido zurrunaren mekanika Grabitazio unibertsalaren legea Higidura zuzena Higidura Marruskadura-indarra Newtonen legeak Osziladore harmonikoa Moteltze(Moteltze ratio) Higiduraren ekuazioa Eulerren higiduraren legeak Itxurazko indarra Partikula planarraren higadura-mekanika Abiadura erlatiboa Higidura harmoniko sinple
Biraketa Abiadura angeluarra Abiadura tangentziala Azelerazio angeluarra Biraketa-abiadura Coriolis efektua Desplazamendua Erreferentzia-sistema Higidura zirkular Indar zentripetu Indar zentrifugo Maiztasuna Pendulua
Formulazioak Newtonen legeak Mekanika analitikoa Mekanika Lagrangiar Mekanika Hamiltoniar Mekanika Routhiar Hamilton–Jacobi ekuazioa Appellen higidura-ekuazioa Koopman–von Neumann mekanika
Kategoriak Mekanika klasikoa
i e a

Denbora iraganetik, orainetik, etorkizunera, itxuraz atzeraezina den segida batean gertatzen den existentziaren eta gertaeren sekuentzia jarraitua da. Gertaerak sekuentziatzeko, gertaeren iraupena edo haien arteko tarteak alderatzeko eta errealitate materialean edo esperientzia kontzientean magnitudeen aldaketa-tasak kuantifikatzeko erabiltzen diren hainbat neurketaren magnitude bat da^[1][2][3]. Askotan denbora laugarren dimentsio gisa aipatzen da, hiru dimentsio espazialekin batera^[4].

Denbora oso gai garrantzitsua izan da denbora luzean erlijioan, filosofian eta zientzian, baina esparru guztietan zirkulartasunik gabe aplika daitekeen definizioak sistematikoki saihestu ditu adituak^[5]. Hala ere, negozioek, industriak, kirolek, zientziek eta arte eszenikoek denbora-nozioren bat dute beren neurketa-sistemetan^[6][7][8]. Fisikan, denbora operazionalki honela definitzen da: "erloju batek markatzen duena"^[9][10].

Erlatibitate orokorrak denboraren izaera fisikoari heltzen dio espazio-denborako gertaerekiko. Gertaeren adibide dira bi partikulen arteko talka, supernoba baten eztanda edo kohete baten etorrera. Gertaera bakoitzari bere denbora eta posizioa adierazten duten lau zenbaki eman dakizkioke (gertaeraren koordenatuak). Hala ere, zenbakizko balioak desberdinak dira behatzaileentzat. Erlatibitate orokorrean, orain zer ordu den galdetzeak behatzaile jakin batekin soilik du zentzua. Distantzia eta denbora estuki lotuta daude, eta argiak distantzia zehatz bat zeharkatzeko behar duen denbora berdina da behatzaile guztientzat, Michelsonek eta Morleyk lehen aldiz jendaurrean frogatu zuten bezala. Erlatibitate orokorrak ez du denboraren izaera lantzen mekanika kuantikoa aplikatzen den tarte oso txikietarako. Gaur egun, ez dago erlatibitate orokor kuantikoaren teoria onarturik^[11].

Denbora funtsezko zazpi magnitude fisikoetako bat da, bai Nazioarteko Unitate Sisteman (SI), bai Kopuruen Nazioarteko Sisteman. SIren oinarrizko denbora-unitatea segundua da, zesio-atomoen trantsizio elektronikoaren maiztasuna neurtuz definitzen dena. Denbora beste magnitude batzuk definitzeko erabiltzen da, abiadura adibidez, eta, beraz, denbora magnitude horien arabera definitzeak definizioaren zirkulartasuna ekarriko luke. Denboraren definizio operatibo bat, zeinaren arabera gertaera zikliko estandar baten edo bestearen errepikapen-kopuru jakin bat behatzea (mugimendu askeko pendulu baten igarotzea, esaterako) segundua bezalako unitate estandar bat baita, oso baliagarria da bai esperimentu aurreratuak egiteko, bai bizitzako eguneroko gaietan. Gertaera baten behaketak deskribatzeko, leku bat (espazioan duen posizioa) eta denbora bat idatzi ohi dira.

Denboraren definizio operatiboak ez du jorratzen zein den denboraren funtsezko izaera. Ez du aztertzen zergatik gerta daitezkeen gertaerak espazioan aurrera eta atzera, eta gertaerak, berriz, denboraren aurrerapenean bakarrik gertatzen diren. Espazioaren eta denboraren arteko harremanari buruzko ikerketek etengabeko espazio-denbora definitzera eraman zituzten fisikariak. Erlatibitate orokorra da espazio-denboraren funtzionamendua ulertzeko esparru nagusia^[12]. Espazio-denboraren ikerketa teoriko eta esperimentaletan egindako aurrerapenei esker, denbora zabaldu daitekeela frogatu da, batez ere zulo beltzen ertzetan.

Denboraren neurketak zientzialariak eta teknologoak hartu ditu, eta nabigazioan eta astronomian funtsezko motibazioa izan da. Aldian aldiko gertaerek eta mugimendu periodikoak luzaroan balio izan dute denbora-unitateetarako eredu gisa. Horren adibide dira eguzkiak zeruan egiten duen itxurazko mugimendua, Ilargiaren faseak eta penduluaren oszilazioa. Denborak ere garrantzi handia du gizartean, balio ekonomikoa ("denbora dirua da") eta pertsonala baitu, eguneroko denbora mugatuaren eta giza bizitzaren iraupenaren kontzientziaren ondorioz.

Zer ordu den zehazteko sistema asko daude, besteak beste, Posizionamendu Globaleko Sistema, satelite bidezko beste sistema batzuk, Denbora Unibertsal Koordinatua eta batez besteko eguzki-denbora. Oro har, ordu-sistema desberdinetatik lortutako zifrak desberdinak dira.

1. ↑ «The Experience and Perception of Time (Stanford Encyclopedia of Philosophy/Winter 2004 Edition)» plato.stanford.edu (Noiz kontsultatua: 2023-04-04).
2. ↑ (Ingelesez) Time | Internet Encyclopedia of Philosophy. (Noiz kontsultatua: 2023-04-04).
3. ↑ «Physics: Classical mechanics, and introductory statistical mechanics - Donald G. Ivey - Google Books» web.archive.org 2021-04-14 (Noiz kontsultatua: 2023-04-04).
4. ↑ Davies, P. C. W.. (1996). Abouttime : Einstein's unfinished revolution. (1st Touchstone ed. argitaraldia) Simon & Schuster ISBN 0-684-81822-1. PMC 34772889. (Noiz kontsultatua: 2023-04-04).
5. ↑ Albrecht, Andreas. (2010-04-01). «From Eternity to Here: The Quest for the Ultimate Theory of Time» Physics Today 63 (4): 54–55.  doi:10.1063/1.3397046. ISSN 0031-9228. (Noiz kontsultatua: 2023-04-04).
6. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2017-07-01 (Noiz kontsultatua: 2023-04-04).
7. ↑ «Guiness Book of Baseball World Records» www.baseball-almanac.com (Noiz kontsultatua: 2023-04-04).
8. ↑ Zeigler, Kenneth. (2008). Getting organized at work : 24 lessons to set goals, establish priorities, and manage your time. McGraw-Hill ISBN 0-07-159138-9. PMC 183928571. (Noiz kontsultatua: 2023-04-04).
9. ↑ (Ingelesez) Leibniz, Gottfried: Metaphysics | Internet Encyclopedia of Philosophy. (Noiz kontsultatua: 2023-04-04).
10. ↑ Process instruments and controls handbook. (3rd ed. argitaraldia) McGraw-Hill 1985 ISBN 0-07-012436-1. PMC 10753526. (Noiz kontsultatua: 2023-04-04).
11. ↑ (Ingelesez) Science, University of; China, Technology of. «Bridge between quantum mechanics and general relativity still possible» phys.org (Noiz kontsultatua: 2023-04-04).
12. ↑ Rendall, Alan D.. (2008). Partial differential equations in general relativity. Oxford University Press ISBN 978-0-19-921540-9. PMC 226279733. (Noiz kontsultatua: 2023-04-04).