Back Sigbare heelal Afrikaans الكون المرصود Arabic Universu observable AST Наблюдаема вселена Bulgarian ကလွူꩻထွာႏနွောင်ꩻဒါႏ စဲက္ကျာႏဝဠာႏ BLK পর্যবেক্ষণযোগ্য মহাবিশ্ব Bengali/Bangla Univers observable Catalan گەردوونی چاودێریکراو CKB Pozorovatelný vesmír Czech Метагалактика CV

Unibertso behagarri

Unibertso behagarria
Diametroa8.8x1036 m edo 880 Ym (28.5 Gpc or 93 Gly)[1]
Bolumena3.566x1080 m3[2]
Masa (materia arrunta)1.5x1053 kg
Dentsitatea (energia osoarena)9.9x01-27 kg/m3 (metro kubikoko 6 protoiren baliokidea)[3]
Adina13.787 0.020 mila milioi urte[4]
Batez besteko tenperatura2.2725 48 0.000 57 K[5]

Unibertso behagarria unibertsoko bola itxurako eskualde bat da, gaur egun Lurretik edo espazioko teleskopioetatik eta esplorazio-zundetatik ikus daitekeen materia guztia hartzen duena. Unibertso behagarriak barne hartzen duen materia (hots, objektu astronomiko behagarriak) behagarri zaigu objektu horien erradiazio elektromagnetikoak denbora izan duelako Lurrera iristeko hedapen kosmologikoaren hasieratik. Hasieran, beha zitekeen unibertsoan bi mila milioi galaxia egon zitezkeela kalkulatu zen[6][7], nahiz eta kopuru hori ehunka milioi batzuetara murriztu zen 2021ean, New Horizons zundaren datuetan oinarrituta[8][9][10]. Unibertsoa isotropikoa dela jota, beha daitekeen unibertsoaren ertzarekiko distantzia gutxi gorabehera berdina da norabide bakoitzean. Hau da, unibertso behagarria behatzailean zentratutako eskualde esferikoa da. Unibertsoko kokapen bakoitzak bere unibertso behagarria du, Lurrean zentratuta dagoenarekin gainezar daitekeena edo ez.

Behagarri hitzak, kasu honetan, ez dio erreferentzia egiten teknologia modernoak argia edo objektu baten bestelako informazioa detektatzeko duen gaitasunari; argiaren abiadurak berak sortutako muga fisikoari dagokio. Seinaleek ezin dute argia baino bizkorrago bidaiatu; hori dela eta, distantzia maximo bat dago (partikulen horizontea izenekoa), eta distantzia horretatik aurrera ezin da ezer hauteman, seinaleek ez dutelako Lurreraino iristeko denborarik izan. Batzuetan, astrofisikariek unibertso behagarria eta unibertso ikusgarria bereizten dituzte. Bigarren honek birkonbinaziotik igorritako seinaleak baino ez ditu barne hartzen (hidrogeno atomoak sortu zirenetik, protoi eta elektroiak elkartu eta fotoiak igorriz). Unibertso behagarriak, aldiz, barne hartzen ditu hedapen kosmologikoaren hasieratik jaso ditzakegun seinaleen jatorri izan daitezkeen eskualde guztiak.

Unibertso ikusgarriaren erradioa kalkulatzeko mikrouhinen hondo kosmikoko erradiazioa (CMBR) erabili da; gaur egun, erradiazio hori igorri zen partikuletara dagoen eroapen-distantzia, kalkuluen arabera, 14.000 milioi parsec-ekoa da (45.700 milioi argi-urte ingurukoa). Unibertso behagarriaren ertzera doan eroapen-distantzia, aldiz, 14.300 milioi parsec-ekoa da gutxi gorabehera (46.600 milioi argi-urte)[11], unibertso ikusgarria baino %2 handiagoa. Beraz, unibertso behagarriaren erradioa 46.500 milioi argi-urte ingurukoa dela kalkulatzen da[12][13]. Dentsitate kritikoa eta beha daitekeen unibertsoaren diametroa erabiliz, unibertsoko materia arruntaren masa osoa 1,5 × 1053 kg ingurukoa dela kalkula daiteke. 2018ko azaroan, astronomoek jakinarazi zuten atzealdeko argi estragalaktikoaren (EBL) tamaina 4 x 1084 fotoitakoa zela.

Unibertsoaren hedapena azkartzen doan heinean, gaur egun tokiko superkumulutik kanpo dauden objektu guztiek argi gero eta gorriagoa eta ahulagoa igorriko dute. Azkenik, denboran izoztuta geratuko dira Lurraren ikuspuntutik. Adibidez, gaur egungo z gorriranzko lerrakuntza 5etik 10era duten objektuak 4-6 mila milioi urtez egongo dira ikusgai. Gainera, gaur egun garraio-distantzia jakin batetik haratago dauden objektuek igorritako argia ez da inoiz iritsiko Lurrera. Distantzia hori, gaur egun, 19.000 milioi parsec ingurukoa da.

  1. ↑ (Ingelesez) Bars, Itzhak; Terning, John. (2009-12-04). Extra Dimensions in Space and Time. Springer Science & Business Media ISBN 978-0-387-77638-5. (Noiz kontsultatua: 2023-11-30).
  2. ↑ (Ingelesez) «Wolfram|Alpha: Making the world’s knowledge computable» www.wolframalpha.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-30).
  3. ↑ «WMAP- Content of the Universe» map.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2023-11-30).
  4. ↑ Planck Collaboration; Aghanim, N.; Akrami, Y.; Ashdown, M.; Aumont, J.; Baccigalupi, C.; Ballardini, M.; Banday, A. J. et al.. (2020-09). «Planck 2018 results. VI. Cosmological parameters» Astronomy & Astrophysics 641: A6.  doi:10.1051/0004-6361/201833910. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2023-11-30).
  5. ↑ Fixsen, D. J.. (2009-12-20). «The Temperature of the Cosmic Microwave Background» The Astrophysical Journal 707 (2): 916–920.  doi:10.1088/0004-637X/707/2/916. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2023-11-30).
  6. ↑ Conselice, Christopher J.; Wilkinson, Aaron; Duncan, Kenneth; Mortlock, Alice. (2016-10-13). «THE EVOLUTION OF GALAXY NUMBER DENSITY AT z < 8 AND ITS IMPLICATIONS» The Astrophysical Journal 830 (2): 83.  doi:10.3847/0004-637X/830/2/83. ISSN 1538-4357. (Noiz kontsultatua: 2023-11-30).
  7. ↑ (Ingelesez) Fountain, Henry. (2016-10-17). «Two Trillion Galaxies, at the Very Least» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2023-11-30).
  8. ↑ Lauer, Tod R.; Postman, Marc; Spencer, John R.; Weaver, Harold A.; Stern, S. Alan; Gladstone, G. Randall; Binzel, Richard P.; Britt, Daniel T. et al.. (2022-03-01). «Anomalous Flux in the Cosmic Optical Background Detected with New Horizons Observations» The Astrophysical Journal Letters 927 (1): L8.  doi:10.3847/2041-8213/ac573d. ISSN 2041-8205. (Noiz kontsultatua: 2023-11-30).
  9. ↑ (Ingelesez) [email protected]. «NOIRLab Scientist Finds the Universe to be Brighter than Expected» www.noirlab.edu (Noiz kontsultatua: 2023-11-30).
  10. ↑ Lauer, Tod R.; Postman, Marc; Weaver, Harold A.; Spencer, John R.; Stern, S. Alan; Buie, Marc W.; Durda, Daniel D.; Lisse, Carey M. et al.. (2021-01-01). «New Horizons Observations of the Cosmic Optical Background» The Astrophysical Journal 906 (2): 77.  doi:10.3847/1538-4357/abc881. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2023-11-30).
  11. ↑ (Ingelesez) Gott III, J. Richard; Jurić, Mario; Schlegel, David; Hoyle, Fiona; Vogeley, Michael; Tegmark, Max; Bahcall, Neta; Brinkmann, Jon. (2005-05-10). «A Map of the Universe» The Astrophysical Journal 624 (2): 463–484.  doi:10.1086/428890. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2023-11-30).
  12. ↑ «Frequently Asked Questions in Cosmology» astro.ucla.edu (Noiz kontsultatua: 2023-11-30).
  13. ↑ (Ingelesez) Davis, Charles H. Lineweaver and Tamara M.. (2005-03-01). «Misconceptions about the Big Bang» Scientific American (Noiz kontsultatua: 2023-11-30).

Developed by StudentB