Zink

Zinka
30 Kobrea ← Zinka → Galioa
30 Zn                                                                                                                                                                                                                                           Taula periodikoa
Ezaugarri orokorrak
Izena, ikurra, zenbakia	Zinka, Zn, 30
Serie kimikoa	trantsizio-metalak
Taldea, periodoa, orbitala	12, 4, d
Masa atomikoa	65,409(4) g/mol
Konfigurazio elektronikoa	[Ar] 3d10 4s2
Elektroiak orbitaleko	2, 8, 18, 2
Propietate fisikoak
Egoera	solidoa
Dentsitatea	(0 °C, 101,325 kPa) 7138 g/L
Urtze-puntua	692,68 K (419,53 °C, 787,15 °F)
Irakite-puntua	1.180 K (907 °C, 1.665 °F)
Urtze-entalpia	7,32 kJ·mol−1
Lurrun-presioa P/Pa 1 10 100 1 k 10 k 100 k T/K 610 670 750 852 990 1.185
Propietate atomikoak
Kristal-egitura	hexagonala
Oxidazio-zenbakia(k)	3 [1], 2 (oxido anfoterikoa)
Elektronegatibotasuna	1,65 (Paulingen eskala)
Ionizazio-potentziala	1.a: 906,4 kJ/mol 2.a: 1.733,3 kJ/mol 3.a: 3.833 kJ/mol
Erradio atomikoa (batezbestekoa)	135 pm
Erradio atomikoa (kalkulatua)	142 pm
Erradio kobalentea	131 pm
Van der Waalsen erradioa	139 pm
Datu gehiago
Eroankortasun termikoa	(300 K) 116
Soinuaren abiadura	3.850 m/s
Isotopo egonkorrenak
Zinkaren isotopoak iso UN Sd-P D DE (MeV) DP 64Zn %48,6 Zn egonkorra da 34 neutroirekin 65Zn Sintetikoa 244,26 e ε - 65Cu γ 1,1155 - 66Zn %27,9 Zn egonkorra da 36 neutroirekin 67Zn %4,1 Zn egonkorra da 37 neutroirekin 68Zn %18,8 Zn egonkorra da 38 neutroirekin 69Zn Sintetikoa 56,4 min β− 0,906 69Ga 70Zn %0,6 Zn egonkorra da 40 neutroirekin

Zinka elementu kimiko bat da, Zn ikurra eta 30 zenbaki atomikoa dituena. Zinka, nahiz eta zenbaitetan trantsizio-metal gisa sailkatu den, metala da. Bere taldeko beste elementuekin dituen antzekotasunez gain, magnesioaren eta berilioaren zenbait ezaugarri dauzka. Elementu hau urria da Lurrean, baina erraz erauzten da.

Letoia, kobre eta zink proportzio ezberdinez osaturiko nahastura bat, K.a. hirugarren milurtekoan erabiltzen zen Egeon, Iraken, Arabiar Emirerri Batuetan, Kalmukian, Turkmenistanen eta Georgian eta K.a. bigarren milurtekoan Mendebaldeko Indian, Uzbekistanen, Iranen, Sirian eta Israelen.^[1][2] Zink metala Indian XII. mendean hasi zen eskala handian produzitzen, nahiz eta antzinako erromatarrek eta greziarrek ezagutzen zuten.^[3] Rajastaneko meatzeek zinkaren ekoizpena K.a. VI. mendean ematen zela frogatu dute.^[4] Gaur egun, zinka puruaren frogarik zaharrena Zawarren (Rajasthan) aurkitutakoa da, K.a. IX. mendekoa. Zink purua erauzteko destilazio prozesu bat erabiltzen zen.^[5] Alkimistek zinka erretzen zuten airean "filosofoen artilea" edo "elur zuria" deitzen zutena sortzeko.

Elementu hau ziurrenik Parazeltso alkimistak izendatu zuen alemanezko zinke hitzean oinarritua (arantza, hortza). Andreas Sigismund Marggraf aleman kimikariari esleitzen zaio 1746. urtean zink metaliko puruaren aurkikuntza. Luigi Galvani eta Alessandro Voltak zinkaren propietate elektrokimikoak aurkitu zituzten 1800. urtean. Korrosioaren aurka burdina galbanizatzea da (galbanizazio beroa) zinkaren aplikazio nagusia. Beste aplikazio batzuk bateria elektrikoak, pieza txiki ez-egiturazkoen galdaketa eta letoia bezalako meta-nahasturak dira. Zinkaren konposatu ugari erabiltzen dira, hala nola zink karbonatoa eta zinka glukonatoa (osagarri dietetikoak), zink kloruroa (desodoranteak), zink piriotinea (zahiaren aurkako xanpuak), zink sulfuroa (pintura lumineszenteetan) eta zinka metil edo zink dietila laborategi organikoetan.

Zinka funtsezko mineral bat da, jaioberrien eta ondorengo garapenaren barne.^[6] Zink gabeziak bi mila milioi pertsona ingururi eragiten dio eta gaixotasun askori lotuta dago.^[7] Haurretan, gabeziak hazkunde atzerapena, heltze sexualaren atzerapena, infekzio suszeptibilitatea eta beherakoa eragiten ditu.^[6] Zentro erreaktiboan zink atomoak dituzten entzimak oso zabalduta daude biokimikan, hala nola, alkoholaren deshidrogenasa gizakietan.^[8] Zinkaren gehiegizko kontsumoak ataxia, letargia eta kobre gabezia sor ditzake.

1. ↑ «Of brass and bronze in prehistoric Southwest Asia» web.archive.org 2015-09-24 (Noiz kontsultatua: 2018-12-08).
2. ↑ (Ingelesez) «The composition of the copper alloys used by the Greek, Etruscan and Roman civilizations: 3. The Origins and Early Use of Brass» Journal of Archaeological Science 5 (1): 1–16. 1978-03-01  doi:10.1016/0305-4403(78)90015-8. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2018-12-08).
3. ↑ «Zinc - Element information, properties and uses | Periodic Table» www.rsc.org (Noiz kontsultatua: 2018-12-08).
4. ↑ «India Was the First to Smelt Zinc by Distillation Process» www.infinityfoundation.com (Noiz kontsultatua: 2018-12-08).
5. ↑ (Ingelesez) Gurjar, L.; Kharakwal, J.. (2006-12-01). «Zinc and Brass in Archaeological Perspective» Ancient Asia 1 (0)  doi:10.5334/aa.06112. ISSN 2042-5937. (Noiz kontsultatua: 2018-12-08).
6. ↑ ^{a b} Hambidge, K. Michael; Krebs, Nancy F.. (2007-4). «Zinc deficiency: a special challenge» The Journal of Nutrition 137 (4): 1101–1105.  doi:10.1093/jn/137.4.1101. ISSN 0022-3166. PMID 17374687. (Noiz kontsultatua: 2018-12-08).
7. ↑ (Ingelesez) Prasad, Ananda S.. (2003-02-22). «Zinc deficiency: Has been known of for 40 years but ignored by global health organisations» BMJ 326 (7386): 409–410.  doi:10.1136/bmj.326.7386.409. ISSN 1468-5833. PMID 12595353. PMC PMC1125304. (Noiz kontsultatua: 2018-12-08).
8. ↑ Maret, Wolfgang. (2013). «Zinc and the zinc proteome» Metal Ions in Life Sciences 12: 479–501.  doi:10.1007/978-94-007-5561-1_14. ISSN 1559-0836. PMID 23595681. (Noiz kontsultatua: 2018-12-08).