Lava

Lava is de raande stien út it binnenste fan 'e ierde dy't troch in fulkaan útspuid wurdt by in útbarsting. De term 'lava' komt út it Italjaansk, en is nei alle gedachten ôflaat fan it Latynske wurd labes, dat ferwiist nei in fal of in ferskowing. Nei't it skynt waard it wurd 'lava' foar it earst yn 'e moderne betsjutting brûkt yn in koart ferslach fan Francesco Serao oer de útbarsting fan 'e Vesuvius, yn maaie en juny fan 1737. Yn 'e koele bûtenlucht stjurret en ferhurdet lava relatyf fluch, en de resultearjende stiensoarte wurdt ek lava neamd. De raande stien dy't de lava foarmet wurdt foarôfgeande oan 'e útbarsting magma neamd. Magma wurdt net inkeld yn it binnenste fan 'e Ierde foarme, mar ek yn it binnenste fan guon oare planeten yn ús sinnestelsel en teffens yn it binnenste fan beskate moannen. De boarne fan 'e hjittens dy't de stien ûndergrûnsk rane lit, is geotermyske enerzjy. As it by in útbarsting frijkomt, is lava in floeistof mei in temperatuer dy't útinoar rinne kin fan 700 oant 1.200 °C.

In lavastream is in bewegende hoemannichte lava dy't yn 'e foarm fan in beekje of by grutte útbarstings in rivier berchôf streamt ûnder in net-eksplosive effusive útbarsting. (By eksplosive útbarstings komme inkeld fulkanyske jiske en fêste stienfragminten, oftewol tefra, frij.) Sadree't it ophâldt mei streamen, begjint lava te stjurjen. Sadwaande wurdt it in stjurringsstiente neamd. Hoewol't de fiskositeit fan lava oant 100.000 kear sjerperiger wêze kin as wetter, kin it dochs grutte ôfstannen streame ear't it genôch ôfkuolle is en begjint te stjurjen. By effusive útbarstings ûnder de seespegel komt ek lava frij, mar dat wurdt dêr troch it omjaande seewetter folle gauwer ôfkuolle as dat op lân bard. As der hûnderttûzenen jierren efterinoar ûnderseeske fulkaanútbarstings op itselde plak foarfalle, kin der stadichoan in fulkanysk eilân ûntstean, sa't bygelyks it gefal is by de Hawaï-eilannen en de Kanaryske Eilannen.

Lava komt yn ferskate foarmen foar, wat feroarsake wurdt troch de gemyske en mineralogyske gearstalling fan it magma, de faasje fan 'e útfloeiïng en de temperatuer. Alle soarten lava kuolje lykwols ôf ta stiente mei in tige poreuze struktuer, lykas obsidiaan, tufstien of púmstien. Lava kin in ferwuostgjende wurking hawwe, mar hat tagelyk ek in skeppende foarm. Sa wurdt troch lavastreamen oan 'e kust faak nij lân foarme en boppedat is ôfkuolle lava, alteast nei ferskate iuwen fan ferwaring, tige fruchtber en gaadlik as lânbougrûn. Dêrfandinne dat har yn it ferline eltse kear nei in ferwuostgjende fulkaanútbarsting wer op 'e nij boeren yn 'e gefaresône fêstigen, sa't bgl. by de fulkanen de Fesuvius en de Etna it gefal wie.

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References, op dizze side. Commons  Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Lava fan Wikimedia Commons.