Fransa

Komara Fransî
Komara Fransî; République Française
Ala	Mertal
	Dirûşm: Liberté, Égalité, Fraternité; Azadî, Wekhevî, Biratî
	Sirûd: La Marseillaise
	Cihê Fransa (şînê tarî)
Paytext; û bajarê mezin	Parîs; 48°51′Bk 2°21′Rh / 48.850°Bk 2.350°Rh
Zimanên fermî	Fransî
Ziman naskirin	Alsasî, baskî, bretonî, ketelanî, korsî, flemanî, frankoprovenzal, oksîtanî, zimanên din ên Oïl
Rêveberî	Komar
Rûerd
Gelhe
Dirav	Euro (€) (EUR)
Koda telefonê	+33
ISO 3166	FR
Înternet TLD	.fr

Fransa yan jî Komara Fransayê, (bi fransî; France, bi fermî; République Française), welatekî li Ewropaya Rojava ye ku axa wî li gelek deverên din ên cîhanê hene. Fransa navend û deverên derveyî yên li Amerîka û Okyanûsa Atlantîk, Okyanûsa Mezin û Okyanûsa Hindî jî vedigire ku yek ji mezintirîn deverên aborî yên veqetandiyên li cîhanê ye. Qada metropolê ji çemê Reyn heta Okyanûsa Atlantîk û ji Deryaya Navîn heta Kanala Înglîzî û Deryaya Bakur dirêj dibe ku erdên Fransayê li derve li Guyanaya Fransî li Amerîkaya Başûr, Saint Pierre û Miquelon li Bakurê Atlantîkê, Hindistanên Rojavaya Fransî û gelek giravên li Okyanûsê û li Okyanûsa Hindî hene. Hijdeh herêmên Fransa yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li herêmek hevgirtî ya 643.801 km² erd vedigirin û li gorî daneyên çileya sala 2023an bi tevahî 68 milyon nifûsa Fransayê heye. Fransa komarek nîv-serokatî ya yekgirtî ye ku bajarê herî mezin ê welêt, navenda çandî û bazirganî ya sereke û paytexta welat bajarê Parîs e. Deverên din ên bajarî yên sereke Marsîlya, Liyon, Toulouse, Lille, Bordeaux, Strasbourg û Nice e.

Berî ku Roma di sala 51ê b.z. de herêm dagir bike ku rê li ber çandek cûda ya Gallo-Roman vedike, Fransaya Metropolîtan di serdema hesinî de ji aliyê eşîrên keltî ve ku wekî Gauls dihatin zanîn hatiye cihwarkirin. Di serdema navîn a destpêkê de, Frankên Germenî Padîşahiya Fransayê ava dikin ku padîşahî dibe navenda Împeratoriya Karolingiyan. Împeratorî bi Peymana Verdun a sala 843an perçe dibe ku Rojavayê Fransayê di sala 987an de dibe Qraliyeta Fransayê. Di Serdema Navîn a Bilind de, Fransa padîşahiyek feodal a bi hêz bû lê ne navendî bû ku ji nîvê sedsala 14an heya nîvê sedsala 15an Fransa dikeve nav pevçûnek xanedanî ya bi Înglistanê re ku wekî Şerê Sed Salî tê zanîn. Di sedsala 16an de çanda Ronesansa Fransî geş dibe û împeratoriyek kolonyal a fransî derdikeve holê. Di hindurê de, Fransa ji hêla nakokiya bi Mala Habsburg û Şerên Dînî yên Fransî di navbera Katolîk û Huguenotan de diqewimin. Dema serweriya Louis XIV de bandora xwe zêdetir dike, Fransa di Şerê Sîh Salî de serkeftî dibe.

Şoreşa Fransî ya 1789an Rejîma Ancien hilweşand û Danezana Mafên Mirovan derxist ku heta îro wek îdealên neteweyî tê pênaskirin. Fransa di destpêka sedsala 19an de di bin desthilatdariya Napoleon Bonaparte de gihîştiye bilindiya xwe ya siyasî û leşkerî ku beşek ji parzemîna Ewropayê dixe bin desthilatdariya xwe û yekem Împeratoriya Fransayê ava dike. Şoreşa fransî û Şerên Napoleon bi awayekî girîng çûyîna dîroka Ewropayê guhert. Hilweşîna împeratoriyê serdemek paşveçûnek nisbî da destpêkirin ku tê de Fransa heya damezrandina Komara Sêyem a Fransa di dema Şerê Franko-Prusiyan ê di sala 1870an de, li peyhev rêzeke hikûmetan ragirt. Di nav dehsalên paşîn de serdemek dewlemendiya aborî û geşbûna çandî û zanistî ku bi navê Belle Époque tê zanîn li Fransayê pêk tê. Fransa yek ji beşdarên sereke yên Şerê Cîhanê yê Yekem bû ku Fransa bi berdêlên mezin ên mirovî û aborî bi awayek serketî ji şer derdikeve. Fransa di nav hêzên Hevalbend ên Şerê Cîhanê yê Duyem de bû lê piştre Fransa radest dibe û di sala 1940an de ji hêla Axis ve tê dagir kirin. Piştî azadbûna Fransayê di 1944an de, Komara Çarem a demkurt hate damezrandin û paşê heman komar di pêvajoya têkçûna di Şerê Cezayîrê de hatiye hilweşandin. Komara Pêncem a niha di sala 1958an de ji hêla Charles de Gaulle ve hate damezrandin. Cezayîr û piraniya koloniyên fransî di salên 1960an de serbixwe dibin ku piraniya wan têkiliyên aborî û leşkerî yên nêzîk bi Fransa re diparêzin.

Di roja îro de Fransa statûya xwe ya bi sedsalan wekî navendek cîhanî ya huner, zanist û felsefeyê diparêze. Welat malavaniya hejmara pêncemîn a Mîrateya Cîhanî ya UNESCO ye û cîhana geştiyariyê ya cîhanê ye ku di sala 2018an de zêdetirî 89 milyon geştiyarên biyanî serlêdana Fransayê kirine. Fransa welatek pêşketî ye ku ji aliyê Dahata Berhemên Kesane ya Neteweyî xwedan aboriya herî mezin ê heftem a cîhanê ye û ji PPP ve nehemîn aboriya herî mezin ê cîhanê ye. Welat di karûbarên cîhanî de hêzek mezin e û yek ji pênc endamên daîmî yên Encûmena Ewlekariya Neteweyên Yekbûyî û dewletek fermî yê hilberîna çekên atomî ye. Fransa endamek damezrîner û pêşeng a Yekîtiya Ewropayê û Herêma Ewroyê û her weha endamek girîng a Koma Heftan, Rêxistina Peymana Atlantîka Bakur (NATO), Rêxistina Hevkariya Aborî û Pêşketinê (OECD) û Frankofoniya ye.