De Onderwijswet van 1806 regelde voor de Bataafse Republiek het lager onderwijs. Dit moest voortaan klassikaal plaatsvinden, door bevoegde onderwijzers, en mocht niet van een bepaalde gezindte uitgaan; de grondslag was "algemeen christelijk".
In Nederland hadden zowel openbaar als bijzonder onderwijs echter hun voorstanders, en de Onderwijswet van 1857 bepaalde dat alleen nog het openbaar onderwijs, vrij toegankelijk voor iedereen, werd gesubsidieerd. Daarmee was de schoolstrijd niet ten einde. Thorbeckes Grondwet van 1848 bepaalde de vrijheid van (het geven van) onderwijs, maar pas in 1917 werd de financiële gelijkberechtiging van het openbare en het, confessionele, bijzonder onderwijs in de Nederlandse Grondwet, Artikel 23, vastgelegd. De komst van islamitisch onderwijs leidde in 2003 tot hernieuwde discussie over dit artikel.
.svg){kind=small}
In België dateerde de eerste Grondwet van 1831, die de vrijheid van onderwijs garandeerde. De Schoolwet van 1842 veralgemeende het lager onderwijs over het hele grondgebied, maar van 1878 tot 1884 ontbrandde ook hier een schoolstrijd: liberale wetgeving in 1879 beoogde de religie buiten de school te houden. De strijd werd beslecht toen in 1884 een katholieke regering aan de macht kwam. Deze eerste schoolstrijd werd veel later gevolgd door een tweede. In de jaren 1950 nam de onderwijsvraag sterk toe, de katholieken eisten subsidie voor hun uitbreidend onderwijs; niet-confessionelen en liberalen stonden echter groei van het (neutrale) rijksonderwijs voor. In 1958 leidde een compromis tot de Schoolpactwet. Ouders kregen vrijheid van schoolkeuze, en er ontstonden twee onderwijsnetten: het vrije (confessionele) en de officiële (van de overheden). In 1989 werd het onderwijs "geregionaliseerd"; het behoort tot de bevoegdheid van de "gemeenschappen". De Vlaamse gemeenschap bundelt alle regelingen in Edulex.
De leerplicht werd in Nederland ingevoerd in 1900, in België in 1914. Hij gold aanvankelijk de 6-12-jarige leeftijd. In Nederland werd de leerplichtige periode in 1969 uitgebreid tot negen jaren, in 1975 tot tien, en nu beslaat hij de 5-18-jarige leeftijd. In België vond uitbreiding in 1953 plaats met als bovengrens de leeftijd van 15, later 16 en vervolgens 18 jaar (vanaf 1983). In 2008 geldt de Belgische leerplicht voor twaalf volle schooljaren.
In Suriname werd al in 1876 een algemene leerplicht ingevoerd voor kinderen van 7 tot 12 jaar. De wet van 1876 is nog steeds van kracht.