Een rijksuniversiteit was oorspronkelijk in Nederland en België een openbare universiteit die uitging van de rijksoverheid; zij was ingericht en werd bekostigd door de rijksoverheid, en werd ook door deze bestuurd.
In het zuidelijke deel van het toenmalige Koninkrijk der Nederlanden (nu België) werden door koning Willem I in 1817 de Académie de Bruxelles en de universitaire faculteiten in Brussel opgedoekt en drie rijksuniversiteiten ingesteld, te Gent, Luik en Leuven (de universiteit aldaar was in 1797 zoals al de andere colleges en universiteiten van de Franse Republiek door de wet gesloten). In de Noordelijke Nederlanden werden in dat jaar de al bestaande universiteiten te Leiden, Utrecht (in 1810 tot école secondaire gedegradeerd) en Groningen als rijksuniversiteit ingesteld.