Film dokumentalny

Film dokumentalny – jeden z trzech (obok filmu fabularnego oraz filmu animowanego) podstawowych rodzajów filmowych. Filmy dokumentalne w założeniu przedstawiają wycinek rzeczywistości, która podlega możliwie najmniejszej ingerencji ze strony reżysera^[1]. Użyte przez Johna Griersona określenie documentary oznacza nadanie twórczego kształtu rzeczywistości, w związku z czym film dokumentalny posługuje się chwytami retorycznymi, które służą przekonaniu widza do wizji świata promowanej przez filmowca.

Za pierwsze dokumenty uznawane są eksperymentalne filmy wykonane przez ekipy filmowe Thomasa Edisona oraz braci Lumière, a za pierwszą pracę teoretyczną poświęconą potencjałowi dokumentalnemu sztuki filmowej – Nowe źródło historii Bolesława Matuszewskiego. Nowe środki wyrazu do rozwijającego się rodzaju filmowego wnieśli Robert J. Flaherty (pionier filmu etnograficznego) oraz przedstawiciele radzieckiej szkoły montażu. Z inspiracji tych ostatnich zrodził się gatunek symfonii miejskiej (Dżiga Wiertow, Joris Ivens, Walter Ruttmann, Jean Vigo). Jednakże w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku dokument odegrał szczególną rolę jako narzędzie propagandy – zarówno totalitarnej (Leni Riefenstahl, Ołeksandr Dowżenko), jak i w państwach demokratycznych (Humphrey Jennings). W latach sześćdziesiątych szczególną popularność zdobyła nowa forma dokumentu pod nazwą kina bezpośredniego (Direct Cinema w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, cinéma-vérité we Francji), a główny ciężar produkcji filmów dokumentalnych zaczął spoczywać na telewizji. Współcześnie walor dokumentu jako wiarygodnego zapisu rzeczywistości zanika w obliczu zjawisk takich jak mockument oraz cyfrowa obróbka obrazu, które stwarzają większe możliwości manipulacji widzem.