Back Grammatika Afrikaans Grammatik ALS ሰዋስው Amharic Gramatica AN قواعد لغة Arabic ܩܢܘܢܐ ܕܠܥܙܐ ARC قواعد لغة ARY ব্যাকৰণ Assamese Gramática AST Грамматика AV

Gramatyka

Ten artykuł dotyczy językoznawstwa. Zobacz też: gramatyka formalna.

Gramatyka (stgr. γραμματική τέχνη, łac. grammatica) – uporządkowany zbiór reguł językowych rządzących organizacją zdań, dyskursów, tekstów; innymi słowy zespół prawideł umożliwiających tworzenie złożonych jednostek językowych, ich składanie z jednostek elementarnych[1]. Gramatyka to także dział językoznawstwa zajmujący się badaniem tych wzorców[2]. Struktura gramatyczna stanowi element właściwy dla wszystkich języków i dialektów[3], tworzący podstawę ich funkcjonowania; system ten znany jest każdemu użytkownikowi języka i przyswajany bez potrzeby formalnego nauczania[4]. Złożona gramatyka występuje zarówno w językach społeczeństw uprzemysłowionych i zurbanizowanych, jak i w językach społeczeństw tradycyjnych[5][6].

Gramatyka to część języka najbardziej trwała i odporna na wpływy zewnętrzne[7], choć również podlegająca zmianom[8]. Jest najwyraźniej ujawniającym się elementem organizacji tekstu, choć nie stanowi głównego ani jedynego obrazu systemu językowego. Charakter gramatyki jest uzależniony od typologii danego języka, a na faktyczny sposób wypowiedzi wpływają też aspekty stylistyczne i semantyczne. Faktyczna łączliwość wyrazów może być zatem bardziej restrykcyjna od samych prawideł gramatycznych[1].

W zakres gramatyki wchodzą: fonetyka, fonologia, morfologia oraz składnia, przy czym w ujęciu tradycyjnym nie uwzględnia się fonetyki i fonologii[2]. Za część gramatyki bywa uznawana także semantyka[9]. Pojęcie gramatyki ma zatem charakter bardzo zmienny, często również pod względem rozciągłości jej przedmiotu[10]; ponadto gramatyka uniwersalna nie stanowi gramatyki w żadnym z powszechnych ujęć, lecz raczej koncepcję uniwersalnych właściwości językowych[11].

W postaci stosowanej gramatykę rozumie się przede wszystkim jako opis struktury, tej części systemu językowego, która odnosi się do sposobu łączenia jednostek, zwłaszcza w kontekście tworzenia zdań. Istnieją jednak różne koncepcje pojmowania gramatyki i rozgraniczania jej elementów. Ferdinand de Saussure uznawał, że zasobu słownego nie można ściśle oddzielić od gramatyki; podejście tradycyjne, absolutyzujące poszczególne części gramatyki, traktuje ją zaś nadal jako pewien konglomerat złożony z tych składników. Skrajne stanowisko zajmuje tu Noam Chomsky, który gramatykę w zasadzie utożsamił ze składnią[1].

Poza kontekstem językoznawczym miano gramatyki przypisuje się rozmaitym aspektom praktyki językowej, a sam termin bywa szczególnie kojarzony z regulacjami poprawnościowymi[12]. Stąd wywodzi się właściwe dla kultury internetowej pojęcie grammar nazi, powiązane z potocznym sposobem rozumienia gramatyki[12]. Potocznie pod pojęcie gramatyki podkłada się nie tylko morfologię czy składnię, ale także wymowę, stylistykę[12] czy nawet ortografię[13][14]. Normy ortograficzne nie są jednak częścią systemu językowego ani gramatyki, lecz odgórnie narzuconymi przepisami, rządzącymi zewnętrzną szatą języka[13][15].

Gramatyczność (poprawność gramatyczna) to własność struktur językowych (przede wszystkim zdań) polegająca na ich zgodności z zasadami gramatycznymi. Wyrażenia spełniające reguły gramatyki nie muszą być jednak akceptowalne pod względem semantycznym (por. zdanie Ta długa głupota szczekała prostopadle, uwydatniające różnicę między gramatyką a semantyką). Obserwuje się priorytetyzację prawideł semantycznych nad gramatycznymi. Podstawowa komunikacja możliwa jest bowiem nawet bez znajomości gramatyki, umożliwia ją proste zestawienie leksemów (Ja ten klucz jutro oddać ten pani)[11].

  1. ↑ a b c Čermák 2011 ↓, s. 130.
  2. ↑ a b Polański 1999 ↓, s. 208.
  3. ↑ O’Grady i Dobrovolsky 1997 ↓, s. 5.
  4. ↑ O’Grady i Dobrovolsky 1997 ↓, s. 9–11.
  5. ↑ Viktor Krupa, Slavomír Ondrejovič, Jazykové mýty a ich poslanie, „Človek a spoločnosť”, 1/2004, saske.sk [dostęp 2019-12-07] [zarchiwizowane z adresu 2016-01-10] (słow.).
  6. ↑ John Lyons, Language and Linguistics, Cambridge: Cambridge University Press, 1981, s. 27–28, ISBN 0-521-29775-3, OCLC 7565470 (ang.).
  7. ↑ Lachur 2004 ↓, s. 101.
  8. ↑ O’Grady i Dobrovolsky 1997 ↓, s. 7–8.
  9. ↑ O’Grady i Dobrovolsky 1997 ↓, s. 10.
  10. ↑ Mistrík 1993 ↓, s. 162–163.
  11. ↑ a b Čermák 2011 ↓, s. 131.
  12. ↑ a b c Dace Strelēvica-Ošiņa, The Language of Correctness: Some Terms of Latin Origin, „Antiquitas Viva”, 5, 2019, s. 185–194, DOI: 10.22364/av5.16, ISSN 2255-9779 (ang.), vide s. 186.
  13. ↑ a b Karel Sýkora, Jaký je vlastně rozdíl mezi gramatikou a pravopisem? [online], Blog iDNES.cz, 26 stycznia 2016 [dostęp 2019-06-03] [zarchiwizowane z adresu 2021-01-23] (cz.).
  14. ↑ Anne Lobeck, Kristin Denham, Navigating English Grammar: A Guide to Analyzing Real Language, Chichester: Wiley-Blackwell, 2014, s. 4, ISBN 978-1-405-15993-7, ISBN 978-1-405-15994-4, OCLC 829097424 (ang.).
  15. ↑ Hanna Jadacka, Andrzej Markowski, Hasła problemowe, [w:] Andrzej Markowski (red.), Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, t. 2: Q–Ż, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2022, s. 1636–1637, ISBN 978-83-01-22136-2, ISBN 978-83-01-22135-5, OCLC 1325603935, hasło „ortografia”.

Developed by StudentB