Nazizm

Ten artykuł dotyczy ideologii znanej jako nazizm. Zobacz też: narodowy socjalizm w znaczeniu starszym i szerszym.

Nazizm^[2] (skrót od niem. Nationalsozialismus^[3], również narodowy socjalizm, hitleryzm^[a][2], nacyzm^[4]) – ideologia Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (niem. NSDAP)^[5][6] założonej po I wojnie światowej. Jest to niemiecka i skrajna odmiana faszyzmu^{[7][8][9][10][11]}, zaliczana do skrajnej prawicy^{[12][13][14][15][16]}, którą cechują:

• antydemokratyzm w wersji totalitarnej i dyktatorskiej; postulat bezwzględnego posłuszeństwa rozkazom wodza (niem. Führer), który utożsamiany był z państwem, nazywany zasadą wodzostwa^[1];
• niemiecki nacjonalizm w wersji skrajnie szowinistycznej^[17], znanej jako volkizm:
  • nazywanie Niemców „rasą panów”;
  • nienawistny antysemityzm^[18], antycyganizm, antyslawizm i rasizm^[19] w wersji pseudobiologicznej^[20][21];
  • darwinizm społeczny^[20];
  • eugenika;
• niemiecki imperializm:
  • wskrzeszenie idei Wielkich Niemiec – postulat zjednoczenia Niemiec z Austrią, niem. Anschluss^[22][2][23];
  • ekspansjonizm – postulat kolonizacji nowych terenów, mających zapewnić Niemcom przestrzeń życiową, niem. Lebensraum^[24];
• antykomunizm;
• homofobia^[b][c][25];
• ambiwalentny stosunek do religii:
  • zwalczanie judaizmu i świadków Jehowy;
  • pozorna tolerancja dla głównych odłamów chrześcijaństwa jak katolicyzm i protestantyzm, pozorna współpraca z nimi (w niektórych krajach), jednak połączona z ich kontrolą, regulacją^[26][27]. Wielu duchownych katolickich zginęło w obozach koncentracyjnych np. połowa duchowieństwa diecezji włocławskiej nie przeżyła wojny. 144 straciło życie w obozie koncentracyjnym Dachau^[28]. Nazizm konkurował z religiami przez promowanie własnych, nowych form religijności^[2] jak chrześcijaństwo pozytywne oraz Niemiecki Ruch Wiary.

Nazizm wyrósł m.in. na gruncie pruskiego militaryzmu^[29]; w 1920 roku partia zorganizowała bojówkę nazwaną Sturmabteilung (SA)^[30]. W 1921 roku szefem partii NSDAP został Adolf Hitler, który wyłożył ideologię nazistowską w książce Moja walka (niem. Mein Kampf) wydanej po raz pierwszy latach 1925–1927^[31]. Pod jego przywództwem NSDAP:

• upowszechniło pozdrowienie hitlerowskie – salut rzymski połączony z zawołaniami Heil Hitler! (w tłum. na pol. „Chwała Hitlerowi!”, „Cześć Hitlerowi!”, „Niech żyje Hitler!”) i Sieg Heil! (w tłum. na pol. „Niech żyje zwycięstwo!”, „Wiwat zwycięstwo!”)^[32];
• utworzyło paramilitarną młodzieżówkę nazwaną potem Hitlerjugend^[33] i oddziały Schutzstaffel (SS)^[34];
• przeprowadziło pucz monachijski – nieudany zamach stanu w Republice Weimarskiej, skutkujący delegalizacją partii nazistowskiej;
• zaczęło odczłowieczać wrogów, nazywając ich podludźmi, niem. Untermensch^[35][36][37];
• inspirowało ruchy narodowosocjalistyczne i faszystowskie w innych krajach Europy i Ameryce Północnej, m.in. w Danii (DNSAP), Holandii (NSB), Belgii (reksizm), Polsce (RRU, NSPR, PPNS), Bułgarii (NRS), Węgrzech (Strzałokrzyżowcy) i USA (AV);
• w 1933 roku przejęło władzę w Niemczech^[1], tworząc III Rzeszę i czyniąc z nazizmu ideologię państwową.

Nazwa „narodowy socjalizm” jest myląca, podobnie jak pełna nazwa partii nazistowskiej NSDAP. Obecne w nich słowa „socjalizm”, „socjalistyczna” i „robotników” wyrażały nie tyle lewicową treść, co niechęć do wolnorynkowego liberalizmu gospodarczego, który był uznawany przez Hitlera za „żydowski wynalazek”. Hitler doszedł do władzy dzięki poparciu Niemieckiej Narodowej Partii Ludowej (niem. DNVP) – konserwatywnej i skrajnie prawicowej partii politycznej, kierowanej przez bogatego biznesmena Alfreda Hugenberga. NSDAP cieszyła się wsparciem finansowym ze strony niemieckich kół wielkokapitalistycznych, które widziały w niej przeciwwagę dla komunistów. Jednym z pierwszych działań Hitlera po objęciu rządów było rozbicie i delegalizacja partii lewicowych: Komunistycznej Partii Niemiec (niem. KPD) i Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (niem. SPD)^[38].

Skutki rządów nazistowskich to:

• aparat terroru jak obozy koncentracyjne i tajna policja Geheime Staatspolizei (Gestapo);
• rozwój eugeniki niemieckiej, m.in. wprowadzenie ustaw norymberskich;
• nasilenie prześladowań za stosunki jednopłciowe^[25];
• sojusz z faszystowskimi Włochami (pakt stalowy) i Japonią (pakt antykominternowski); późniejszy pakt trzech między tymi państwami był formalizacją bloku państw Osi;
• poparcie frankistów w hiszpańskiej wojnie domowej (1936–1939)^[39];
• aneksja Austrii w 1938 roku; powiększone państwo nazwano Rzeszą Wielkoniemiecką, niem. Großdeutsches Reich^[40];
• masowe morderstwa eksterminujące „życie niegodne życia”:
  • akcja T4 na osobach chorych i niepełnosprawnych;
  • ludobójstwa – holokaust i porajmos. Jednym z narzędzi masowych mordów były utworzone na okupowanych terenach obozy zagłady mające „ostatecznie rozwiązać kwestię żydowską”;
• wybuch II wojny światowej w 1939 roku – napaść na Polskę, a potem też inne państwa.

Po niecałych sześciu latach, w 1945 roku, wojna ta doprowadziła do upadku III Rzeszy i denazyfikacji Europy. W 1945 roku w Niemczech i Austrii zakazano szerzenia propagandy nazistowskiej, np. używania nazistowskich symboli takich jak swastyka, runy SS, czaszka Totenkopf czy pozdrowienie hitlerowskie w celach innych niż artystyczne i naukowe^[41]. Podobne zakazy wprowadzono także w innych państwach, w tym w Polsce^[42]. Mimo to w XXI wieku dalej działają ruchy neonazistowskie, zwykle używające zmienionej symboliki, choć nie zawsze (ANP i NSM). Część nazistowskich założeń, postulatów i symboli przejęły inne ruchy nacjonalistyczne takie jak Narodowodemokratyczna Partia Niemiec (niem. NPD), Złoty Świt (gr. XA) w Grecji^[43] i Partia Narodowo-Bolszewicka (ros. NBP) w Rosji.

Ideologami nazizmu oprócz Adolfa Hitlera byli m.in. Alfred Rosenberg (Mit dwudziestego wieku, niem. Der Mythos des 20. Jahrhunderts) oraz Joseph Goebbels. Nazizm nie był ruchem jednolitym – jego charakterystyczne elementy pojawiały się stopniowo, np. symbolika, część retoryki i homofobia przyszły pod kierownictwem Hitlera. Do tego działacze nazistowscy różnili się poglądami, np. na gospodarkę i religię, co opisano dalej.