Tirrimotu

Nu tirrimotu è nu cutuliamentu o nu trimuri dâ supirficî tirrestri. Li tirrimoti sunnu tipicamenti lu risurtatu dû muvimentu dî zoni di difurmazzioni dî fagghi giològgichi ntê strati supiriuri. La terraferma è 'n lentu ma custanti muvimentu (vidi placca tittònica) e li tirrimoti si virifìcanu quannu la tinzioni risurtanti supera la capacitati dû matiriali di suppurtarilla. Chissu si pò vèniri a virificàri urèmma duoppu istrazziòni pitrulìfiri di tìpu "fracking". Sta cunnizzioni occurri tantu spissu (e la cunziquenti maiuri friquenza di li tirrimoti servi a difinìrilli) supra li cunfini dî placchi tittònichi ntê quali la litosfera tirrestri pò èssiri divisa. L'abbinimenti ca si virifìcanu ntê cunfini tra placchi sunnu diciuti tirrimoti ntirplacca; chiddi menu friquenti c'abbennu ô nternu dî placchi dâ litosfera sunnu diciuti tirrimoti ntraplacca.

Li tirrimoti si virifìcanu ogni jornu supra la Terra, ma la stragranni maiuranza causa picca o nuddu dammaggiu. La durata media di na cutuliata è assai a lu di sutta di li 30 secunni; pi li tirrimoti cchiù forti ma pò agghicari nzinu a quarchi minutu. Li cutuliati di tirrimotu sunnu urizzuntali, ditti macari unnulatorî, e virticali, ditti macari sussurtorî. Nu tirrimotu pò èssiri furmatu di cutuliati d'un sulu tipu o di tutti dui. Nu tirrimotu pò èssiri accumpagnatu di forti rumuri suttirrànî ca ponnu arricurdari buati, trona, siquenzi di spari, ...; sti soni sunnu cchiù vari vicinu ô centru dû tirrimotu e sunnu duvuti dî vibbrazzioni dâ crusta tirrestri.

Li granni tirrimoti ponnu causari gravi distruzzioni e àutri pirdudti 'n viti, attraversu na serî d'aggenti distruttivi, lu principali di li quali è lu muvimentu sussurtoriu e unnulatoriu dû tirrenu, accumpagnatu d'effetti currilati: frattura dâ fagghia, nunnazzioni (p'asempiu, marimotu o ruttura di dighi), cidimenti dû turrenu (frani, smuttamenti), ncendi o nisciuti fora di matiriali piriculusi. Nta un particulari tirrimotu, ognidunu di st'aggenti pò èssiri priduminanti, e sturicamenti ognidunu havi causatu gravi dammaggi o nummarusi vìttimi.

Li tirrimoti cchiù granni sunnu di norma accumpagnati d'àutri cchiù nichi, noti comu cutuliati d'assistamentu quannu sèquinu la cutuliata principali. La fonti dû tirrimotu è distribbuiuta supra n'ària significativa -- ntô casu di li tirrimoti cchiù grossi, havi nu raiu d'oltri unu migghiaru di chilòmetri -- ma è nurmarmenti pussìbbuli idintificari nu puntu pricisu dû quali l'unni sìsmichi pàrinu aviri emanati. Stu puntu veni diciutu "focu", e di sòlitu risurta èssiri lu puntu nta cui s'urigginau la frattura dâ fagghia. La pusizzioni dû "focu" è canusciuta comu "ipocentru" e la pruiezzioni di l'ipucentru supra la supirficî tirrestri veni diciuta "epicentru".

Li tirrimoti, spiciarmenti chiddi c'abbennu sutta lu mari o sutta àrî accupunati di l'ocèanu, ponnu pruvucari marimoti (ca vennu diciuti macari tsunami), sia comu risurtatu drittu dâ difurmazzioni dû lettu marinu causata dû tirrimotu, sia comu risurtatu di nu smuttamentu subbàcqueu ndrittamenti nniscatu di chistu. Àutri effetti di li tirrimoti ponnu èssiri: la furmazzioni di cripazzi di quali a li voti ponnu nèsciri fora acqui, fanghi o gas; abbasciamentu o jisamentu dî soli; frani di parti scuscisi.

Li sismògrafi sunnu di l'apparecchi spiciali 'n gradu di rilivari cu pricisioni l'ura, la dirizzioni e la durata di na cutuliata. Chisti rilìvanu macari tutti li cutuliati nun pircipìbbuli di l'omu.

Nta l'anni '30, nu sismòlugu Califurnianu, Charles F. Richter sviluppau na sìmprici scala nummàrica (ca chiamau magnitùtini) pi discrìviri li diminzioni rilativi di li tirrimoti, la quali avissi stata 'n siquiutu chiamata Scala Richter. Doppu Richter, li sismòluggi svilupparu diversi scali di magnitùtini.

La maiuri parti dî scali 'n usu ntô munnu uccidintali sunnu mutuamenti cunzistenti ô puntu d'usari comu è gghiè lu tèrmini "Scala Richter" quannu si rifirìscinu li valuri ô pùbbricu. Àutri scali (e maneri di discrìviri la diminzioni di li tirrimoti) sunnu usati 'n àutri àrî giogràfichi e dî spicialisti 'n tirrimoti. La stampa a voti ripurta sti valuri comu "magnitùtini Richter", criannu cunfusioni ntô pùbbricu.

L'effetti dû tirrimotu sunnu discrivuti 'n tèrmini di ntinzitati nta na scala ca tenta di quantificari la gravitati dû cutuliamentu 'n un datu puntu. Asìstinu diversi scali di ntinzitati, cu diversi gradi di cunzistenza l'uni cu l'àutri. La cchiù canusciuta è la Scala Mircalli, mmintata dû vurcanòlugu talianu Giuseppi Mircalli, ma la cchiù cunzistenti e analìtica Scala Macrusìsmica Europea sta divinennu d'utilizzu sempri chiù friquenti.

Arcuni tirrimoti sunnu causati dû muvimentu magmàticu ô nternu d'un vurcanu, e ponnu èssiri nnicatura di na mminenti eruzzioni. 'N rarìssimi casi di li tirrimoti foru assuciati a lu munzeddu di granni massi d'acqua arreri a dî dighi, comu pi la Diga di Kariba 'n Zammia, Àfrica, e cu la niezzioni o strazzioni di flùidi dâ crusta tirrestri (Arsinali dî Muntagni Rucciusi). Tali tirrimoti abbennu pirchì la risistenza dâ crusta tirrestri pò èssiri mudificata dâ prissioni dû flùidu. Nfini, li tirrimoti ('n senzu tantu anchiu) ponnu èssiri lu risurtatu dâ ditunazzioni d'esplusivi.

Li scinzati foru 'n gradu di rilivari, usannu strumenta sismològgici, li test nucliari esiquiuti dî cuverni ca nun rilassàvanu nfurmazzioni supra li sò prugrammi atòmici attraversu li canali nurmali.