Yatrogeniya[1] (qadimgi yunoncha: ἰατρός qadimgi yunoncha: ἰατρός „shifokor“ + γενεά „tugʻilish“) — tibbiy xodim tomonidan beixtiyor holatda qilingan xato yaʼni shifokor xatosi.
Psixikaning inson organizmidagi turli fiziologik va patologik jarayonlarga taʼsiri masalasiga jiddiy qiziqish XX asrning boshlarida shifokorlar va tadqiqotchilar orasida paydo boʻldi[2].
„Yatrogeniya“ atamasi nemis psixiatri Osvald Bumke tomonidan 1925-yilda „Doktor ruhiy kasalliklarning sababi sifatida“[3] asarida rus tilidagi tibbiy adabiyotlarda kiritilgan. Birinchi marta Yu. kabi psixiatr va terapevtlarning asarlarida qoʻllanilgan. DA. nasha[4][5], R. LEKIN. Luriya[6][7] va K.VA. Platonov[8].
Buyuk Tibbiyot Entsiklopediyasining urushdan oldingi nashrida berilgan taʼrifga koʻra, yatrogeniya - bu "shifokorning bemorga salbiy taʼsirini bildiruvchi atama boʻlib, bemor terapevtik taʼsir oʻrniga bemorning kasallik holatini ogʻirlashtiradigan gʻoyalarni yaratadi yoki psixika shakllanadi yoki yangi kasallik kompleksi shakllanadi”[9]. Shuningdek, yatrogeniya „salbiy psixoterapiya“[5] sifatida tavsiflanadi. Urushdan oldingi davrdan boshlab va 1970-yillargacha bu atama asosan shifokorning ehtiyotsiz bayonotidan kelib chiqadigan psixogen kasalliklarga nisbatan qoʻllanila boshlandi[10].
Hozirgi vaqtda bu atama keng qoʻllaniladi va ICD-10 ga koʻra, yatrogen tana funksiyalarining buzilishiga, odatiy faoliyatning cheklanishiga, nogironlik yoki oʻlimga olib keladigan profilaktik, diagnostik va terapevtik aralashuvlar yoki protseduralarning har qanday istalmagan yoki salbiy oqibatlari sifatida tushuniladi; shifokorning notoʻgʻri va toʻgʻri harakatlari natijasida yuzaga kelgan tibbiy choralarning asoratlari[10]. Boshqacha qilib aytganda, iatrogenik „tibbiy ishning nikohi“ deb tushuniladi[11]. Bunday keng talqin bilan bir qatorda, baʼzilar yatrogen kasallikni „bemorning ruhiyatiga salbiy taʼsir koʻrsatadigan shifokorning (yoki tibbiyot xodimlaridan boshqa shaxsning) beparvo bayonotlari yoki harakatlari tufayli“ kasallik deb hisoblashda davom etmoqdalar[12].
Baʼzi adabiy manbalarda „yatrogeniya“ oʻrniga ular atamaning biroz boshqacha imlosi - yatrogenik imloni qoʻllashadi. Yatrogen kasalliklarning bir varianti „uchinchi kurs kasalliklari“ deb ataladigan boʻlib, ichki kasalliklar propedevtikasini oʻrganayotgan tibbiyot talabasi oʻzida yoʻq boʻlgan kasallikning alomatlarini topsa.